Όρια Οικισμών: Θεσμική οπισθοδρόμηση και συνταγματική διάβρωση δικαιωμάτων

Η πρόσφατη προώθηση σχεδίου Προεδρικού Διατάγματος (Π.Δ.) που αφορά στην οριοθέτηση οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων, οι οποίοι στερούνται εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου, εγείρει θεμελιώδη ζητήματα νομιμότητας, συνταγματικότητας και πολεοδομικής ορθότητας. Ως επιστήμονες με πολυετή εμπειρία στο χώρο της πολεοδομίας, της αρχιτεκτονικής, των κατασκευών και της νομικής επιστήμης, με εξειδίκευση στο Δίκαιο του Χώρου, κρίνουμε επιβεβλημένη την ανάδειξη των σοβαρότατων συνεπειών που μια τέτοια ρύθμιση θα επιφέρει στο δομημένο περιβάλλον, στα περιουσιακά δικαιώματα των πολιτών και στην ίδια τη διαδικασία του χωρικού σχεδιασμού στη χώρα μας.

1. Η Πολεοδομική Διάσταση: Αναχρονισμός και Αποδόμηση της Ανάπτυξης

Η κεντρική φιλοσοφία του υπό επεξεργασία Π.Δ. φαίνεται να συνίσταται στην εφαρμογή κριτηρίων οριοθέτησης που ανάγονται σχεδόν έναν αιώνα πίσω, πιθανώς επικεντρωμένων αποκλειστικά στο λεγόμενο “συνεκτικό τμήμα” των οικισμών, όπως αυτό υφίστατο κατά το έτος 1923. Η προσέγγιση αυτή αγνοεί επιδεικτικά:

• Την Οργανική Εξέλιξη: Τις πραγματικές συνθήκες και την οργανική ανάπτυξη που έχουν διαμορφωθεί στους οικισμούς αυτούς κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
• Το Ισχύον Πλαίσιο: Το πλαίσιο οριοθέτησης που θεσπίστηκε με το Π.Δ. της 24.4.1985 (ΦΕΚ 181/Δ/1985), το οποίο, παρά τις όποιες αδυναμίες του, αποτέλεσε για σαράντα χρόνια τη βάση για την ανάπτυξη και την ένταξη των οικισμών αυτών στον πολεοδομικό ιστό.
• Τον Σύγχρονο Σχεδιασμό: Τις επιταγές του Ν. 4759/2020 για τον εκσυγχρονισμό της χωροταξικής και πολεοδομικής νομοθεσίας, ο οποίος θέτει ως ακρογωνιαίο λίθο τα Τοπικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΤΠΣ) – εργαλεία που βασίζονται σε επιστημονική μελέτη, ανάλυση σύγχρονων δεδομένων και συμμετοχικές διαδικασίες.

Η υιοθέτηση τέτοιων αναχρονιστικών κριτηρίων οδηγεί νομοτελειακά στη δραματική συρρίκνωση των υφιστάμενων ορίων. Αυτό μεταφράζεται πρακτικά σε:

• Απώλεια Οικοδομησιμότητας: Ακίνητα που επί δεκαετίες θεωρούνταν άρτια και οικοδομήσιμα εντός ορίων οικισμού, θα βρεθούν εκτός των νέων, συρρικνωμένων ορίων, χάνοντας τη δυνατότητα δόμησης ή υπαγόμενα στους εξαιρετικά περιοριστικούς (και διαρκώς συρρικνούμενους) όρους της εκτός σχεδίου δόμησης.
• Οικονομική Καταστροφή: Η αξία των περιουσιών αυτών θα μηδενιστεί ή θα μειωθεί δραματικά, επιφέροντας ένα άνευ προηγουμένου πλήγμα στους ιδιοκτήτες τους, κυρίως στην περιφέρεια.
• Πάγωμα Επενδύσεων: Κάθε προοπτική ανάπτυξης (οικιστικής, τουριστικής, επαγγελματικής) στους μικρούς οικισμούς τίθεται εν αμφιβόλω, οδηγώντας στην περαιτέρω περιθωριοποίηση και μαρασμό τους.

2. Η Συνταγματική Διάσταση: Προσβολή Θεμελιωδών Δικαιωμάτων

Πέραν των πολεοδομικών συνεπειών, το προτεινόμενο Π.Δ. προσκρούει ευθέως σε θεμελιώδεις συνταγματικές αρχές:

• Προστασία της Ιδιοκτησίας (Άρθρο 17 Συντάγματος): Η ιδιοκτησία προστατεύεται από το Σύνταγμα και η στέρησή της επιτρέπεται μόνο για δημόσια ωφέλεια, με πλήρη αποζημίωση και σύμφωνα με τις νόμιμες διαδικασίες. Η αιφνίδια κατάργηση του δικαιώματος δόμησης, που αποτελεί ουσιώδες περιεχόμενο του δικαιώματος κυριότητας επί οικοπέδων, χωρίς καμία πρόνοια για αποζημίωση, συνιστά κατάφωρη παραβίαση του Άρθρου 17. Ισοδυναμεί με έμμεση, “ψυχρή” απαλλοτρίωση, χωρίς να τηρούνται οι συνταγματικές εγγυήσεις.
• Αρχή της Προστατευόμενης Εμπιστοσύνης και της Ασφάλειας Δικαίου: Οι πολίτες διαμόρφωσαν τις περιουσιακές τους καταστάσεις, προέβησαν σε επενδύσεις, εξέδωσαν νόμιμες οικοδομικές άδειες και κατέβαλλαν φόρους (π.χ. ΕΝΦΙΑ υπολογιζόμενο επί αξίας οικοπέδου εντός ορίων) βασιζόμενοι στη σταθερότητα του νομικού πλαισίου και των διοικητικών πράξεων (οριοθετήσεις του 1985). Η αναδρομική ουσιαστικά ανατροπή αυτής της κατάστασης παραβιάζει βάναυσα την αρχή της προστατευόμενης εμπιστοσύνης του πολίτη προς τη Διοίκηση και κλονίζει την ασφάλεια δικαίου.
• Αρχή της Αναλογικότητας: Ακόμη και αν ο επιδιωκόμενος σκοπός ήταν η προστασία του περιβάλλοντος (Άρθρο 24 Συντάγματος) – πράγμα αμφίβολο, καθώς η απλή συρρίκνωση ορίων δεν εγγυάται περιβαλλοντική προστασία και μπορεί να οδηγήσει σε άναρχη δόμηση εκτός των νέων ορίων – το μέτρο κρίνεται προδήλως δυσανάλογο. Υπάρχουν ηπιότερα, αποτελεσματικότερα και κυρίως συνταγματικά και νομοθετικά προβλεπόμενα μέσα για την επίτευξη του σκοπού αυτού, με κυριότερο την ολοκλήρωση των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΤΠΣ).
• Ορθολογικός Χωρικός Σχεδιασμός (Άρθρο 24 Συντάγματος): Το Σύνταγμα επιβάλλει την προστασία του περιβάλλοντος μέσω ενός ολοκληρωμένου και ορθολογικού χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Το προτεινόμενο Π.Δ. κινείται στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση, υιοθετώντας αποσπασματικές λογικές και παρωχημένα κριτήρια, αντί να προωθεί τον σύγχρονο σχεδιασμό που προβλέπει ο Ν. 4759/2020.

3. Η Νομική Διάσταση: Σύγκρουση με την Ισχύουσα Νομοθεσία

Το Π.Δ. έρχεται σε ευθεία αντίθεση με βασικές νομοθετικές ρυθμίσεις:

• Ν. 4759/2020 (Εκσυγχρονισμός Χωροταξικής & Πολεοδομικής Νομοθεσίας): Ο νόμος αυτός καθιερώνει τα ΤΠΣ ως το θεμελιώδες εργαλείο για τον καθορισμό των ορίων οικισμών, των χρήσεων γης και των όρων δόμησης, μέσω διαδικασιών που εγγυώνται την επιστημονική τεκμηρίωση και τη δημόσια διαβούλευση. Το Π.Δ. επιχειρεί να υποκαταστήσει και να ακυρώσει στην πράξη αυτή τη διαδικασία για ένα κρίσιμο τμήμα του χωρικού σχεδιασμού.
• Ν. 4495/2017 (Έλεγχος & Προστασία Δομημένου Περιβάλλοντος): Η εφαρμογή του Π.Δ. θα οδηγήσει στη δημιουργία μιας νέας, τεράστιας γενιάς “αυθαιρέτων”. Κτίρια που ανεγέρθηκαν νόμιμα, με βάση τις ισχύουσες οικοδομικές άδειες και τα όρια του 1985, θα καταστούν πολεοδομικά παράνομα, δημιουργώντας ένα δυσεπίλυτο κοινωνικό και νομικό χάος, ακριβώς τη στιγμή που η Πολιτεία προσπαθεί να κλείσει οριστικά το κεφάλαιο των αυθαιρέτων του παρελθόντος.
• Ν. 4067/2012 (Νέος Οικοδομικός Κανονισμός – ΝΟΚ): Η αλλαγή των ορίων επηρεάζει άμεσα το πεδίο εφαρμογής του ΝΟΚ. Περιοχές που διέπονταν από τις διατάξεις του για τη δόμηση εντός ορίων οικισμού, θα βρεθούν είτε εκτός ορίων (υπαγόμενες στην εκτός σχεδίου) είτε, ακόμη και αν παραμείνουν εντός των νέων ορίων, η εφαρμογή του ΝΟΚ (π.χ. ως προς την αρτιότητα, οικοδομησιμότητα, χρήση κινήτρων) μπορεί να καταστεί προβληματική ή αδύνατη.

Συμπεράσματα και Προτάσεις

Το υπό προώθηση Προεδρικό Διάταγμα συνιστά μια εξαιρετικά επικίνδυνη εξέλιξη που απειλεί να ακυρώσει θεμελιώδη περιουσιακά δικαιώματα, να υπονομεύσει την ασφάλεια δικαίου, να οδηγήσει την περιφέρεια σε περαιτέρω μαρασμό και να τορπιλίσει την προσπάθεια για σύγχρονο και ορθολογικό πολεοδομικό σχεδιασμό. Η επίκληση παρωχημένων κριτηρίων και η παράκαμψη των νομοθετημένων διαδικασιών (ΤΠΣ) δεν μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τη ρύθμιση του χώρου στον 21ο αιώνα.

Συνεπώς θα προτείναμε προς την Πολιτεία:

1. Να αποσύρει άμεσα το εν λόγω Προεδρικό Διατάγμα.
2. Να επισπεύσει κατά προτεραιότητα την εκπόνηση και έγκριση των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΤΠΣ) σε όλη την επικράτεια, ως το μόνο ενδεδειγμένο και νόμιμο εργαλείο για τον καθορισμό των ορίων οικισμών και των κανόνων δόμησης, με σεβασμό στις σύγχρονες ανάγκες, το περιβάλλον και τα δικαιώματα των πολιτών.
3. Να προχωρήσει σε ουσιαστικό διάλογο με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, το Τεχνικό Επιμελητήριο και τους κοινωνικούς φορείς για την αντιμετώπιση των χωρικών προκλήσεων στο πλαίσιο της νομιμότητας και της πολεοδομικής επιστήμης.

Η ρύθμιση του χώρου απαιτεί σοβαρότητα, επιστημονική τεκμηρίωση, σεβασμό στο Σύνταγμα και τους νόμους, και πάνω απ’ όλα, σεβασμό στους πολίτες και τα δικαιώματά τους. Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση είναι καταδικασμένη να αποτύχει, προκαλώντας ανεπανόρθωτη βλάβη στην κοινωνία και την οικονομία.

Διότι: Η προώθηση του υπό εξέταση Προεδρικού Διατάγματος συνιστά μια νομοθετική κίνηση που, αντί να ενισχύει τον σύγχρονο και τεκμηριωμένο πολεοδομικό σχεδιασμό, επανέρχεται σε παρωχημένα κριτήρια, παραγνωρίζοντας την οργανική ανάπτυξη των οικισμών και τις θεμελιώδεις αρχές του Συντάγματος. Η εφαρμογή του θα προκαλέσει δραματική απώλεια οικοδομησιμότητας, οικονομική ζημία στους πολίτες, ανασφάλεια δικαίου, δημιουργία νέας γενιάς αυθαιρέτων και περαιτέρω περιθωριοποίηση της περιφέρειας. Η Πολιτεία οφείλει να εγκαταλείψει άμεσα το σχέδιο αυτό και να επικεντρωθεί στην ολοκλήρωση των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων, με απόλυτο σεβασμό στη νομιμότητα, το περιβάλλον και τα περιουσιακά δικαιώματα των πολιτών.