Το Λαζαρέτο, όταν ήταν Λοιμοκαθαρτήριο της Κέρκυρας

Το Λαζαρέτο, όταν ήταν Λοιμοκαθαρτήριο

της Κέρκυρας

του Διονύση Μοσχόπουλου

Εισαγωγή

Στην μελέτη που ακολουθεί παρουσιάζονται, με βάση ανέκδοτες πηγές των Γ.Α.Κ – Αρχεία Νομού Κέρκυρας, οι κυριότεροι σταθμοί της ιστορίας του Λοιμοκαθαρτηρίου της Κέρκυρας από την εποχή της ίδρυσής του, στα τέλη του 16ου αιώνα, μέχρι τη φυσική κατάργησή του, στα τέλη του 19ου αιώνα. Περιγράφονται οι κτιριακές του εγκαταστάσεις και αναφέρονται τα κυριότερα σημεία των υγειονομικών κανονισμών που καθόριζαν την διαδικασία της λοιμοκάθαρσης. Εκτίθεται η διοικητική του οργάνωση και τα κύρια προβλήματα της λειτουργίας του. Επί πλέον παρουσιάζεται η μέθοδος απολύμανσης των εμπορευμάτων, σύμφωνα με την διάκριση σε “δεκτικά” και σε “μη δεκτικά” μόλυνσης εμπορεύματα. Τέλος, αξιολογείται ο ρόλος των Λοιμοκαθαρτηρίων στον αγώνα κατά των μεταδοτικών ασθενειών και ιδιαίτερα της πανώλης, αναφέρονται οι λόγοι που επέβαλλαν την δημιουργία τους και οι αιτίες της σταδιακής παρακμής τους.

Η δημιουργία Λοιμοκαθαρτηρίων στην Μεσόγειο

Η εμφάνιση της πανώλης στην Ευρώπη κατά τα μέσα του 14ου αιώνα είχε σαν συνέπεια την απώλεια ενός μεγάλου τμήματος του πληθυσμού της. Τα αυστηρά υγειονομικά μέτρα που εφαρμόστηκαν τα επόμενα χρόνια για την αντιμετώπιση του “μαύρου θανάτου” περιλάμβαναν μεταξύ άλλων και την δημιουργία Λοιμοκαθαρτηρίων. Στους χώρους αυτούς απομονώνονταν για ορισμένο χρονικό διάστημα τα πληρώματα των πλοίων και περιθάλπονταν οι πανώβλητοι.

Το πρώτο Λοιμοκαθαρτήριο λειτούργησε το 1423 στην Ενετία σε μία νησίδα που έφερε το όνομα Santa Maria di Nazaret. Έτσι κατά παραφθορά της ονομασίας αυτής τα Λοιμοκαθαρτήρια πήραν την ονομασία Λαζαρέτα αν και κατά μία άποψη, η οποία φαίνεται να ευσταθεί περισσότερο, η ονομασία αυτή προήλθε από το όνομα του Αγίου Λαζάρου, που ήταν προστάτης των λεπρών. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1430, κατασκευάστηκε το Λοιμοκαθαρτήριο της Ραγούζας.

Ο θεσμός των Λοιμοκαθαρτηρίων επεκτάθηκε κατά τον 15ο και 16ο αιώνα στα λιμάνια της Μεσογείου. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν οι ίδιες με εκείνες του 14ου αιώνα, ωστόσο στηρίζονταν σ’ ένα καινούργιο αξίωμα: επειδή η πανώλη ενδημούσε μόνιμα στις περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν επιβεβλημένη η διαρκής λειτουργία των Λοιμοκαθαρτηρίων σαν προληπτικό μέτρο, ανεξάρτητα από την δημόσια υγεία της περιοχής που αυτό βρισκόταν. Κατά συνέπεια όλα τα πλοία που προέρχονταν από λιμάνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας έπρεπε να υποβάλλονται στην διαδικασία της λοιμοκάθαρσης.

Ίδρυση του Λοιμοκαθαρτηρίου της Κέρκυρας κατά τον 16^ο αιώνα

Το Λοιμοκαθαρτήριο της Κέρκυρας συνέβαλε ιδιαίτερα στον αγώνα κατά των επιδημικών ασθενειών και ιδιαίτερα της πανώλης εξαιτίας της γεωγραφικής και στρατηγικής θέσης του νησιού. Ιδρύθηκε από τους Ενετούς στα τέλη του 16ου αιώνα, όπως προκύπτει από έναν Κανονισμό λειτουργίας του, που φέρει ημερομηνία 7 Ιουνίου 1591. Κατά συνέπεια υπήρξε ένα από τα πρώτα Λοιμοκαθαρτήρια του μεσογειακού χώρου αφού είναι γνωστό ότι το πρώτο νεότερο Λοιμοκαθαρτήριο της Μεσογείου ήταν εκείνο του Λιβόρνο, που κατασκευάσθηκε μεταξύ των ετών 1590 -1595. Ήταν δε προφανώς παλαιότερο και από το Λοιμοκαθαρτήριο της Κρήτης στο οποίο καθιερώθηκε το 1593 το αξίωμα του Διοικητή του Λοιμοκαθαρτηρίου (Priore), με πρότυπο την οργάνωση των Λοιμοκαθαρτηρίων της Ενετίας και της Κέρκυρας. Σαν τόπος εγκατάστασης του επιλέχθηκε η νησίδα του Αγίου Δημητρίου, η οποία απείχε τρία ναυτικά μίλια από το λιμάνι της Κέρκυρας. Η νησίδα αυτή στην συνέχεια ονομάστηκε Λαζαρέτο.

Επιδημίες πανώλης στην Κέρκυρα κατά τον 17^ο αιώνα

Κατά το χρονικό διάστημα από το 1591 έως το 1630 δεν αναφέρεται κάποια ιδιαίτερη δραστηριότητα του Λοιμοκαθαρτηρίου παρά το γεγονός ότι κατά το 1611 η Κέρκυρα απειλήθηκε από επιδημία πανώλης που είχε εκδηλωθεί στην Ήπειρο.

Τον Ιανουάριο του 1630 η πανώλη εξαπλώθηκε στην πόλη της Κέρκυρας. Οι προσβεβλημένοι απομονώθηκαν στο Λοιμοκαθαρτήριο, οι εγκαταστάσεις του οποίου ήταν ανεπαρκείς. Για το λόγο αυτό κατασκευάστηκαν δεκαεπτά νέοι χώροι, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε ένα καινούργιο Λοιμοκαθαρτήριο έξω από την πόλη. Την περίοδο αυτή εκτελέστηκε στη νησίδα του Λοιμοκαθαρτηρίου ο υγειονόμος του νησιού Σαραντάρης επειδή θεωρήθηκε υπεύθυνος για την είσοδο της ασθένειας στην πόλη. Το Μάρτιο του ίδιου έτους η επιδημία είχε εκλείψει τα δε θύματά της ανήλθαν σε 60.

Μετά την επιδημία του 1630 η ενετική διοίκηση της Κέρκυρας φρόντισε για την καλύτερη λειτουργία του Λοιμοκαθαρτηρίου. Επειδή διαπίστωσε ότι δεν τηρούνταν με ακρίβεια οι οδηγίες για την απολύμανση των εμπορευμάτων, υποχρέωσε, όπως προκύπτει από έγγραφό της με ημερομηνία 9 Ιουλίου 1631, τον Διοικητή του Λοιμοκαθαρτηρίου να εκδίδει πιστοποιητικό για κάθε περίπτωση απολύμανσης εμπορευμάτων, στο οποίο να βεβαιώνεται η διάρκειά της και η διαδικασία που εφαρμόσθηκε.

Τον Ιούνιο και Ιούλιο του 1678 η πανώλη εξαπλώθηκε και πάλι την Κέρκυρα, τα δε θύματά της ανήλθαν σε 230. Ο ρόλος του Λοιμοκαθαρτηρίου, κατά την περίοδο αυτή, ήταν σημαντικός, αφού εκεί απομόνωναν τους πανώβλητους, έθαβαν τα πτώματα όσων πέθαιναν και έκαιγαν τα μολυσμένα αντικείμενα των σπιτιών τους.

Λειτουργία του Λοιμοκαθαρτηρίου κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα

Στις 12 Αυγούστου 1726 νέος κανονισμός λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου τέθηκε σε εφαρμογή. Σύμφωνα με αυτόν οι κανόνες για την χρονική διάρκεια και τον τρόπο απολύμανσης διακρίνονταν σε μεταβλητούς και αμετάβλητους. Στους αμετάβλητους κανόνες, που προέβλεπαν καραντίνα 40 ημερών, υπάγονταν όσα πλοία είχαν τόπο προέλευσης λιμάνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αντίθετα η διάρκεια απολύμανσης των πλοίων που είχαν τόπο προέλευσης άλλα λιμάνια, ήταν μεταβλητή ανάλογα με τις εντολές της Ενετίας. Ελαστικότητα υπήρχε για την διάρκεια απολύμανσης των πλοίων που προέρχονταν από τις γειτονικές περιοχές της Ηπείρου.

Κατά την πολιορκία της Κέρκυρας από τους Ρωσο-τούρκους, το 1799, καταστράφηκαν οι εγκαταστάσεις του Λοιμοκαθαρτηρίου. Αυτό προκύπτει από έγγραφο Κερκυραίων γιατρών προς το Υγειονομείο, με ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1800. Κατά την περίοδο αυτή αναφέρεται ότι τουρκικά στρατεύματα είχαν εγκατασταθεί στο Λαζαρέτο, λειτουργούσε δε εκεί και οθωμανικό νοσοκομείο. Την ίδια περίοδο, όπως προκύπτει από έγγραφο με ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου 1799, προτάθηκε να χρησιμοποιηθεί ως χώρος λοιμοκάθαρσης ο λόφος του Αβράμη. Η πλημμελής λειτουργία του Λοιμοκαθαρτηρίου εξακολούθησε και κατά τα χρόνια της Επτανήσου Πολιτείας (1800-1807). Σε έγγραφο με ημερομηνία 10 Μαρτίου 1805 αναφέρεται περιστατικό πλοίου, το οποίο δεν διεξήγαγε την οφειλόμενη απολύμανση εξαιτίας της έλλειψης Λοιμοκαθαρτηρίου. Για τους λόγους αυτούς λειτούργησε επικουρικά ως χώρος απομόνωσης των ταξιδιωτών και η περιοχή του Αγίου Νικολάου, όπως προκύπτει από έγγραφο με ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1805. Επιπλέον μεγάλος αριθμός ταξιδιωτών, ιδιαίτερα όσοι προέρχονταν από την Ήπειρο, διεξήγαγαν την καραντίνα στα πλοία που τους μετέφεραν, τα οποία φρουρούσαν βάρκες του Υγειονομείου.

Κατά τα τελευταία χρόνια της Επτανήσου Πολιτείας αλλά και κατά την περίοδο της δεύτερης Γαλλοκρατίας (1807-1814) οι εγκαταστάσεις του Λοιμοκαθαρτηρίου χρησιμοποιήθηκαν και πάλι αφού προηγουμένως ανακαινίστηκαν. Επίσης έγινε απογραφή των κτιριακών του εγκαταστάσεων και επισημάνθηκαν οι ελλείψεις και τα προβλήματα της λειτουργίας του.

Κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας (1815-1864) οι υγειονομικοί κανονισμοί που αφορούσαν τη λειτουργία του Λοιμοκαθαρτηρίου τηρήθηκαν με συνέπεια και ο ρόλος του αναβαθμίστηκε. Τα χρόνια αυτά δύο μεγάλες επιδημίες έπληξαν την Κέρκυρα. Η επιδημία της πανώλης που εξαπλώθηκε το 1815 στην περιοχή της Λευκίμμης και η επιδημία της χολέρας που εξαπλώθηκε το 1855 στην πόλη της Κέρκυρας. Κατά τις επιδημίες αυτές, ωστόσο, δεν αναφέρεται κάποια ιδιαίτερη δραστηριότητα του Λοιμοκαθαρτηρίου επειδή είχαν συσταθεί τοπικά Λοιμοκαθαρτήρια στις προσβεβλημένες περιοχές.

Στα μέσα του 19ου αιώνα τροποποιήθηκαν οι κανονισμοί λειτουργίας των Λοιμοκαθαρτηρίων εξαιτίας της εξάλειψης της πανώλης από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Έτσι ο χρόνος της καραντίνας των ταξιδιωτών και των πλοίων μειώθηκε, συνυπολογιζόταν δε σε αυτόν η διάρκεια του ταξιδιού, με αποτέλεσμα πολλές φορές να μην προκύπτει τέτοια υποχρέωση. Επίσης, ένας σημαντικός παράγοντας που συνέβαλε στην τροποποίηση της υγειονομικής νομοθεσίας ήταν η καθιέρωση της ατμοπλοΐας. Ήδη τα ατμόπλοια είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούνται στο θαλάσσιο εμπόριο και ήταν επιβλαβής για τις εμπορικές συναλλαγές η μεγάλη χρονική διάρκεια της καραντίνας σε σύγκριση με την μικρή διάρκεια των ταξιδιών. Λίγα χρόνια αργότερα η καραντίνα καταργήθηκε για τα πλοία που είχαν πιστοποίηση υγείας. Έτσι βαθμιαία ο ρόλος του Λοιμοκαθαρτηρίου της Κέρκυρας υποβαθμίστηκε.

Μετά την Ένωση των Ιόνιων νησιών με το Ελληνικό κράτος, το Λοιμοκαθαρτήριο της Κέρκυρας λειτούργησε με βάση τους ελληνικούς υγειονομικούς κανονισμούς. Οι κανονισμοί αυτοί περιλάμβαναν διατάξεις σχετικές με τις συνθήκες απομόνωσης των ταξιδιωτών και απολύμανσης των εμπορευμάτων τους, τις δαπάνες απομόνωσης και λοιμοκάθαρσης, την οργάνωση του προσωπικού κ. α. Ωστόσο κατά την περίοδο αυτή δεν αναφέρεται δραστηριότητα του Λοιμοκαθαρτηρίου της Κέρκυρας, αφού σύμφωνα με τον ελληνικό νόμο τα Λοιμοκαθαρτήρια λειτουργούσαν μόνο κατά τις περιόδους απειλής ή ύπαρξης επιδημικών ασθενειών.

Τα κτίρια του Λοιμοκαθαρτηρίου

Πληροφορίες σχετικά με την τοπογραφική διάταξη των κτιρίων του Λοιμοκαθαρτηρίου, μας παρέχει ένα πρωτόκολλο παραλαβής τους από τον νέο Διοικητή του, με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1814. Από τις πληροφορίες αυτές αλλά και από ένα μεταγενέστερο σχεδιάγραμμα του έτους 1870 προκύπτει ότι το Λοιμοκαθαρτήριο της Κέρκυρας διέθετε όλα τα τυπικά αρχιτεκτονικά στοιχεία των Λοιμοκαθαρτηρίων της εποχής. Πιο συγκεκριμένα η εξωτερική μορφή του είχε σχήμα τετραγώνου με πλευρές μήκους 80 μέτρων, που στα δύο από τα τέσσερα άκρα του, σε διαγώνια κατεύθυνση, υπήρχαν δύο πυργίσκοι. Οι κτιριακές εγκαταστάσεις του διακρίνονταν σε τρεις κατηγορίες: α) κατοικίες για το προσωπικό, β) χώροι για την απολύμανση των εμπορευμάτων και γ) κατοικίες για τα άτομα που ήταν σε απομόνωση.

Προκειμένου να προσεγγίσουν στο Λοιμοκαθαρτήριο τα άτομα που επρόκειτο να απομονωθούν, υπήρχε μία μικρή αποβάθρα στην δυτική πλευρά του νησιού. Στην προέκταση της αποβάθρας και σε μήκος περίπου 50 μέτρων υπήρχε η κύρια πύλη του Λοιμοκαθαρτηρίου, η οποία χρησίμευε τόσο για την είσοδο όσο και την έξοδο. Δεξιά και αριστερά της κύριας πύλης υπήρχαν ισόγεια κτίρια όπου κατοικούσε η φρουρά. Πάνω δε από αυτήν, βρισκόταν ανώγειος όροφος που χρησίμευε για την κατοικία του Διοικητή. Περί τα τέλη του 19ου αιώνα αναφέρεται η ύπαρξη μιας επί πλέον πύλης, στην ανατολική πλευρά του Λοιμοκαθαρτηρίου. Στην νότια πλευρά υπήρχαν πέντε συνεχόμενοι ισόγειοι χώροι, οι οποίοι χρησίμευαν ως χώροι απολύμανσης των εμπορευμάτων μερικές φορές όμως και ως χώροι διαμονής των φτωχών ταξιδιωτών. Στην προέκταση των τεσσάρων χώρων υπήρχαν υπόστεγα για την απολύμανση και τον εξαερισμό των εμπορευμάτων ενώ στην προέκταση του πέμπτου χώρου ήταν τα γραφεία της υγειονομικής υπηρεσίας. Στην ανατολική πλευρά του Λοιμοκαθαρτηρίου υπήρχε ένα διόροφο κτίριο, το οποίο χωριζόταν σε τρεις χώρους ανά όροφο και χρησίμευε ως τόπος διαμονής των εύπορων ταξιδιωτών. Τέλος στην βόρεια πλευρά του Λοιμοκαθαρτηρίου υπήρχαν οι χώροι διαμονής των υπό απομόνωση ταξιδιωτών. Στον εσωτερικό περίβολο, που περικλειόταν από τις κτιριακές εγκαταστάσεις που περιγράψαμε και είχε σχήμα τετραγώνου, υπήρχε μία εκκλησία και μία στέρνα. Η εκκλησία διέθετε ιερό ορθόδοξο και λατινικό. Τέλος, σε μικρή απόσταση από το Διοικητήριο και εκτός των κτιρίων του Λοιμοκαθαρτηρίου υπήρχε νεκροταφείο.

Το Υγειονομείο

Αλληλένδετος με το Λοιμοκαθαρτήριο ήταν ο χώρος του Υγειονομείου, που βρισκόταν στην ακτή της Σπηλιάς, στην περιοχή του νέου Φρουρίου. Ο περίβολος του Υγειονομείου, όπως προκύπτει από έγγραφο με ημερομηνία 5 Μαΐου 1800, ήταν περιφραγμένος και φρουρούμενος, εκεί δε οι ταξιδιώτες διεκπεραίωναν όλη την διοικητική διαδικασία προκειμένου να πάρουν τις απαραίτητες πιστοποιήσεις υγείας και να εισέλθουν στην πόλη, τόσο αυτοί όσο και τα εμπορεύματά τους. Η φρούρηση της περιοχής είχε σκοπό να ελέγξει την είσοδο των ταξιδιωτών στην πόλη και να αποτρέψει κάθε παράνομη προσέγγιση πλοίου στην ακτή του Υγειονομείου. Η περιοχή επίσης του Αγίου Νικολάου έξω από την ομώνυμη πύλη, χρησίμευε στις αρχές του 19ου αιώνα, όπως αναφέρθηκε, για τη διαμονή των υπό απομόνωση ταξιδιωτών.

Διαδικασία λοιμοκάθαρσης

Όσον αφορά τη διαδικασία λοιμοκάθαρσης αυτή καθοριζόταν από τους υγειονομικούς κανονισμούς, οι οποίοι παρέμειναν σχεδόν αναλλοίωτοι επί δύο και πλέον αιώνες. Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει έγγραφο με ημερομηνία 30 Απριλίου 1634, τα πλοία μετά την άφιξή τους στο λιμάνι, αγκυροβολούσαν στο χώρο απέναντι από το Υγειονομείο και ύψωναν λευκή σημαία, την οποία και έφεραν σε όλη τη διάρκεια της απολύμανσης. Ένας υπάλληλος του Υγειονομείου τα επισκεπτόταν προκειμένου να παραλάβει τα ναυτιλιακά τους έγγραφα. Τα έγγραφα αυτά, αφού τα απολύμαιναν, τα προσκόμιζαν στον Υγειονόμο. Ανάλογα με την προέλευση του πλοίου και το περιεχόμενο των ναυτιλιακών του εγγράφων οριζόταν η διάρκεια της απομόνωσης των ταξιδιωτών και της απολύμανσης των εμπορευμάτων τους. Επίσης προβλεπόταν διαφορετικός τρόπος απολύμανσης για κάθε είδος εμπορευμάτων, για τα τρόφιμα και τα ζώα. Τα πιστοποιητικά υγείας που έφεραν τα πλοία κατά την προσέγγισή τους στο λιμάνι της Κέρκυρας, διακρίνονταν σε “καθαρά”, “ύποπτα” και “ακάθαρτα”. “Καθαρά” πιστοποιητικά έφεραν τα πλοία τα οποία είχαν αναχωρήσει από λιμάνι όπου δεν υπήρχε καμία επιδημία. “Ύποπτα” ήταν τα πιστοποιητικά όταν το πλοίο είχε αναχωρήσει από λιμάνι όπου υπήρχαν διαδόσεις για την ύπαρξη επιδημικής ασθένειας. Τέλος “ακάθαρτο” πιστοποιητικό έφερε το πλοίο που προερχόταν από λιμάνι, στο οποίο είχε εκδηλωθεί επιδημική ασθένεια. Τα παραπάνω πιστοποιητικά εξέδιδε ο πρόξενος του κράτους τη σημαία του οποίου έφερε το πλοίο, ο οποίος έδρευε στο λιμάνι προέλευσης, σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχε στην διάθεσή του.

Το Υγειονομείο της Κέρκυρας προκειμένου να καθορίσει με ορθότητα την διάρκεια απομόνωσης των ταξιδιωτών (quarantina) και απολύμανσης των εμπορευμάτων τους, ανάλογα με το λιμάνι προέλευσης του πλοίου, διατηρούσε ανελλιπή αλληλογραφία με τα Υγειονομεία των λιμανιών της Μεσογείου. Με τον τρόπο αυτό ενημερωνόταν τόσο για τη δημόσια υγεία των περιοχών αυτών όσο και για τις πληροφορίες που αυτά διέθεταν για την ύπαρξη επιδημικών ασθενειών σε άλλους τόπους. Παράλληλα ενημέρωνε τα άλλα Υγειονομεία με όσες υγειονομικές πληροφορίες διέθετε για τον επτανησιακό χώρο και για τις περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Οι ιδιοκτήτες των υπό απολύμανση εμπορευμάτων όφειλαν να καταβάλλουν συγκεκριμένα ποσά στο Υγειονομείο ανάλογα με την ποσότητα και το είδος των εμπορευμάτων αυτών. Τα ποσά αυτά αντιστοιχούσαν στην εργασία των απολυμαντών και στην μεταφορά των εμπορευμάτων από το πλοίο στο Λοιμοκαθαρτήριο και από το Λοιμοκαθαρτήριο στο Υγειονομείο. Υπήρχε δε συγκεκριμένη διατίμηση που οριζόταν στον κανονισμό του Υγειονομείου που ίσχυε κάθε φορά. Ανάλογα ποσά έδιναν και οι ταξιδιώτες ως ενοίκιο για τους χώρους που χρησιμοποιούσαν στο Λοιμοκαθαρτήριο.

Οι χώροι της απολύμανσης των εμπορευμάτων κατά τη διάρκεια της νύχτας ήταν κλειδωμένοι ενώ κατά τη διάρκεια της ημέρας άνοιγαν για τις ανάγκες της απολύμανσης. Για το λόγο αυτό στις απογραφές των κτιριακών εγκαταστάσεων του Λοιμοκαθαρτηρίου αναφέρεται πάντοτε αν οι κλειδαριές των χώρων απολύμανσης είναι σε καλή κατάσταση ή όχι. Σε κάθε χώρο βρισκόταν ένας απολυμαντής, ο οποίος δεν επιτρεπόταν να κυκλοφορεί στους άλλους χώρους του Λοιμοκαθαρτηρίου. Κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου οι ταξιδιώτες διέμεναν στους ίδιους χώρους με τα εμπορεύματά τους. Στην συνέχεια όμως οι ταξιδιώτες διέμεναν σε διαφορετικούς χώρους από τα εμπορεύματα, αφού σύμφωνα με τις ιατρικές αντιλήψεις της εποχής τα εμπορεύματα ήταν περισσότερο δεκτικά από τους ανθρώπους στην μόλυνση.

Μετά το τέλος της απολύμανσης τα πλοία άλλαζαν αγκυροβόλιο και πήγαιναν στην περιοχή του Αγίου Νικολάου, απέναντι από το παλαιό Φρούριο. Τα δε εμπορεύματα, αφού οι ιδιοκτήτες τους είχαν προμηθευτεί την σχετική πιστοποίηση του Υγειονομείου ότι είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία της λοιμοκάθαρσης, μπορούσαν πλέον να μεταφερθούν στην πόλη, από την πόρτα της Σπηλιάς.

Διοικητής, φρουρά και προσωπικό του Λοιμοκαθαρτηρίου

Επικεφαλής του Λοιμοκαθαρτηρίου ήταν ο Διοικητής του, ο οποίος ανήκε στις υγειονομικές αρχές της Κέρκυρας. Εκλεγόταν, κατά την διάρκεια της Ενετοκρατίας, από τους τρεις Υγειονόμους του νησιού. Κατά μία άλλη εκδοχή όμως εκλεγόταν από τις υγειονομικές αρχές της Ενετίας. Κατά τις επόμενες ξένες κυριαρχίες ο Διοικητής διοριζόταν από την Γερουσία. Το αξίωμα αυτό επί Ενετοκρατίας ήταν άμισθο. Μετά την κατάλυση του ενετικού καθεστώτος το αξίωμα ήταν έμμισθο, ο δε μισθός οριζόταν από τους κανονισμούς του Υγειονομείου. Η θητεία του Διοικητή επί Ενετοκρατίας ήταν ισόβια στην συνέχεια όμως και σύμφωνα με τον Κανονισμό του 1726, περιορίστηκε σε τέσσερα ή οκτώ χρόνια. Στις αρχές του 19ου αιώνα η διάρκεια της θητείας καθοριζόταν από την Γερουσία. Ο Διοικητής του Λοιμοκαθαρτηρίου κατοικούσε στο Λαζαρέτο μόνιμα μαζί με την οικογένειά του και δεν επιτρεπόταν σε αυτόν ούτε στα μέλη της οικογένειάς του να έρχονται σε επαφή με τα άτομα που βρίσκονταν σε καραντίνα και τα εμπορεύματα που απολυμαίνονταν.

Στο Λοιμοκαθαρτήριο έδρευε μόνιμα στρατιωτική δύναμη καθώς και προσωπικό που διενεργούσε την απολύμανση των εμπορευμάτων. Στις περιπτώσεις αιφνίδιας ασθένειας των ταξιδιωτών, απολυμαντών ή στρατιωτών ερχόταν στο Λοιμοκαθαρτήριο ο Αρχίατρος ο οποίος προέβαινε στην σχετική διάγνωση. Αν υπήρχε υπόνοια μεταδοτικής ασθένειας διέτασσε, εάν επρόκειτο για ταξιδιώτη, την εκ νέου έναρξη της καραντίνας και την μεταφορά του σε απομονωμένο χώρο, αν δε επρόκειτο για απολυμαντή ή φρουρό, την απομόνωση του και την διακοπή της εργασίας που αυτός έκανε.

Μέθοδος απολύμανσης εμπορευμάτων και αλληλογραφίας

Σχετικά με την μέθοδο απολύμανσης των εμπορευμάτων, υπήρχαν ειδικές οδηγίες που περιλαμβάνονταν στους υγειονομικούς κανονισμούς. Σύμφωνα με αυτές τα εμπορεύματα διακρίνονταν σε “δεκτικά” και σε “μη δεκτικά” μόλυνσης. Με αφετηρία αυτή τη διάκριση προβλεπόταν διαφορετική διαδικασία απολύμανσης. Έτσι οι γούνες, το μαλλί, το βαμβάκι, τα μεταξωτά και τα λεπτά υφάσματα, τα δέρματα, τα σχοινιά και οι κλωστές θεωρούνταν δεκτικά μόλυνσης εμπορεύματα και υποβάλλονταν σε επίμονη διαδικασία απολύμανσης. Αντίθετα τα χοντρά υφάσματα, οι κουβέρτες και οι τσόχες θεωρούνταν λιγότερο ύποπτα μόλυνσης εμπορεύματα. Τα τρόφιμα ανήκαν στην κατηγορία των “μη δεκτικών” μόλυνσης εμπορευμάτων και πολύ σύντομα αποδίδονταν στους κατόχους τους. Το ίδιο ίσχυε για τα βότανα και τα φάρμακα. Τα κεριά και τα σφουγγάρια απολυμαίνονταν μέσα σε κάδους με τρεχούμενο νερό για 48 ώρες. Τέλος, τα ζώα περνούσαν και αυτά μία περίοδο απολύμανσης αφού προηγουμένως τα έριχναν στο νερό ενώ στα πουλερικά έκοβαν τις φτερούγες τους. Όλες οι παραπάνω διαδικασίες καθορίζονταν με λεπτομέρεια στους διάφορους κανονισμούς λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις οδηγίες που εξέδωσε το 1719 η Ενετία σχετικά με την λειτουργία των Λοιμοκαθαρτηρίων και τον Κανονισμό του 1726.

Επί πλέον υπήρχε ειδική διαδικασία για την απολύμανση της αλληλογραφίας. Αυτή, όπως περιγράφεται σε έγγραφο με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1804, διενεργούσαν οι απολυμαντές με την παρουσία ενός εκπροσώπου του Ταχυδρομείου, αν οι επιστολές ήταν ιδιωτικές, ή ενός εκπροσώπου της Κυβέρνησης, αν οι επιστολές ήταν κυβερνητικές. Η απολύμανση γινόταν με μείγμα από θειάφι, κόμη, νιτρικό άλας και λιβάνι, τα οποία έκαιγαν. Οι απολυμαντές άνοιγαν τις επιστολές μία προς μία, “κάπνιζαν” το περιεχόμενό τους και τις ξανασφράγιζαν.

Τα προβλήματα λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου

Πολλά ήταν, ωστόσο, τα προβλήματα που αντιμετώπισε το Λοιμοκαθαρτήριο της Κέρκυρας κατά το διάστημα της μακρόχρονης λειτουργίας του. Τα κυριότερα από αυτά ήταν: α) η αδυναμία αποτελεσματικής απομόνωσης των ταξιδιωτών και απολύμανσης των εμπορευμάτων τους, β) το ιδιοκτησιακό καθεστώς της νησίδας, γ) η κακή κατάσταση των κτιριακών του εγκαταστάσεων, και δ) η ολιγομελής φρουρά του.

Πιο συγκεκριμένα σε έγγραφο με ημερομηνία 29 Ιουλίου 1811, αναφέρεται η ύπαρξη μίας και μόνο πύλης, με αποτέλεσμα να έρχονται σε επαφή άνθρωποι και εμπορεύματα που βρίσκονταν σε διαφορετικά στάδια απολύμανσης. Έτσι εκείνοι που είχαν ολοκληρώσει την καραντίνα συναντούσαν εκείνους που την άρχιζαν και υπήρχε κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών. Μόνο κατά τα τέλη του 19ου αιώνα αναφέρεται η ύπαρξη δεύτερης πύλης στην ανατολική πλευρά του Λοιμοκαθαρτηρίου. Αλλά και το ιδιοκτησιακό καθεστώς της νησίδας αποτελούσε πηγή προβλημάτων. Αυτό προκύπτει από επιστολή του Υγειονομείου προς τον Διαχειριστή της Κυβέρνησης με ημερομηνία 10 Μαρτίου 1805. Παρά το γεγονός ότι προϋπόθεση για την απρόσκοπτη λειτουργία του Λοιμοκαθαρτηρίου ήταν ο έλεγχος εκ μέρους των υγειονομικών αρχών όλης της έκτασης της νησίδας, ώστε να επιτηρούνται οι ακτές της και να εμποδίζεται κάθε παράνομη αποβίβαση, το μεγαλύτερο τμήμα της ανήκε σε ιδιώτες με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατό να απαγορευθεί η αποβίβαση σε εκείνους που είχαν ιδιοκτησιακά ή μισθωτικά δικαιώματα. Έτσι οι κανονισμοί της λοιμοκάθαρσης δεν μπορούσαν πάντα να εφαρμοσθούν με επιτυχία. Η αντιξοότητα αυτή υπήρχε τόσο κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας όσο και κατά την περίοδο της Επτανήσου Πολιτείας. Πολλές φορές δε κατά την Ενετοκρατία οι ιδιωτικές εκτάσεις της νησίδας απαλλοτριώθηκαν. Κατά την περίοδο, ωστόσο, της Επτανήσου Πολιτείας αναφέρεται η ύπαρξη ιδιωτικών εκτάσεων.

Μεταξύ των σημαντικών προβλημάτων λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου ήταν εκείνο της κακής κατάστασης των κτιριακών του εγκαταστάσεων. Συχνά αναφέρεται η ανάγκη επισκευής των χώρων απολύμανσης και η κατασκευή νέων. Οι σημαντικότερες καταστροφές που υπέστησαν οι χώροι αυτοί έγιναν το 1799, κατά την διάρκεια της ρωσοτουρκικής πολιορκίας, είχαν δε σαν αποτέλεσμα, όπως αναφέρθηκε, να περιέλθει το Λοιμοκαθαρτήριο σε πλήρη αχρηστία.

Τα προβλήματα λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου επεκτείνονταν και στο προσωπικό του. Σε έγγραφο με ημερομηνία 26 Μαρτίου 1810 αναφέρεται ότι η φρουρά του Λοιμοκαθαρτηρίου ήταν ανεπαρκής, ενώ σε άλλο με ημερομηνία 14 Μαρτίου 1814 αναφέρεται ότι οι σχέσεις Διοικητή και επικεφαλής της φρουράς δεν ήταν πάντα καλές. Επί πλέον, συχνά καταγγέλλονταν καταχρήσεις του προσωπικού του, είναι δε χαρακτηριστικό ότι στον Κανονισμό του 1726 υπήρχε ειδική διάταξη που απαγόρευε στον Διοικητή του Λοιμοκαθαρτηρίου να αγοράζει εμπορεύματα από εκείνα που απολυμαίνονταν.

Κύρια χαρακτηριστικά της λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου

Απ’ όσα αναφέρθηκαν παραπάνω διαπιστώνουμε ότι τα κύρια χαρακτηριστικά της οργάνωσης και λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου της Κέρκυρας κατά τη μακρόχρονη ιστορία του ήταν τα εξής: α) η αμετάβλητη επί αιώνες υγειονομική νομοθεσία του, β) η αδιάλειπτη λειτουργία του και γ) η στενή συνεργασία των υγειονομικών αρχών της Κέρκυρας με τα άλλα Υγειονομεία της Μεσογείου.

Πιο συγκεκριμένα από τους κανονισμούς λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου, διαπιστώνουμε ότι ελάχιστες ήταν οι αλλαγές που έγιναν κατά το διάστημα δύο και πλέον αιώνων. Τόσο η διαδικασία και η μέθοδος απολύμανσης όσο και η οργάνωση του παρέμειναν αμετάβλητες. Οι μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές που έγιναν κατά την περίοδο αυτή δεν επηρέασαν ουσιαστικά το σύστημα λειτουργίας του. Έτσι κάθε νέα κυριαρχία των Ιόνιων νησιών χρησιμοποιούσε την υγειονομική εμπειρία της προηγούμενης προκειμένου να διαφυλάξει τον πληθυσμό από την μάστιγα των επιδημικών ασθενειών.

Επί πλέον η λειτουργία του Λοιμοκαθαρτηρίου ήταν αδιάλειπτη. Από την ίδρυσή του μέχρι την φυσική κατάργησή του ουσιαστικά δεν έπαψε να λειτουργεί. Ακόμη και μετά τη καταστροφή των εγκαταστάσεών του εξαιτίας της ρωσοτουρκικής πολιορκίας (1799), η λοιμοκάθαρση διεξαγόταν σε άλλους χώρους.

Τέλος η ανελλιπής αλληλογραφία του Υγειονομείου της Κέρκυρας με τα Υγειονομεία της Μεσογείου και οι πληροφορίες που αντάλλασσε με αυτά, υπήρξε αποφασιστικής σημασίας τόσο για την προφύλαξη της Κέρκυρας από επιδημικές ασθένειες όσο και για την διαφύλαξη της δημόσιας υγείας στα άλλα μεσογειακά λιμάνια.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το Λοιμοκαθαρτήριο της Κέρκυρας είχε μία μακραίωνη ιστορία και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον αγώνα κατά των επιδημικών ασθενειών και ιδιαίτερα της πανώλης. Υπήρξε ένα από τα πρώτα Λοιμοκαθαρτήρια του μεσογειακού χώρου και λειτούργησε στην βάση των πιο προοδευμένων υγειονομικών κανονισμών, εκείνων της Ενετίας. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας του παρουσίασε περιόδους ακμής και παρακμής, ωστόσο δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι σε διάστημα τριών αιώνων η Κέρκυρα προσβλήθηκε από πανώλη ελάχιστες φορές. Τέλος παρήκμασε επειδή η πανώλη εξαλείφθηκε από την Οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και γιατί οι οικονομικές απαιτήσεις της εποχής δεν συμβιβαζόταν με τη μεγάλη χρονική διάρκεια της καραντίνας.

Καταλήγουμε με την διαπίστωση ότι οι βασικές αρχές λειτουργίας του Λοιμοκαθαρτηρίου της Κέρκυρας, δηλαδή η σταθερότητα των υγειονομικών του κανονισμών, η αδιάλειπτη λειτουργία του και η συνεργασία που ανέπτυξε με τα άλλα Υγειονομεία της Μεσογείου, διατηρούν και σήμερα την σημασία και τον συμβολισμό τους στον αγώνα κατά των λοιμωδών νοσημάτων που με νέες μορφές μαστίζουν την ανθρωπότητα.

Σημείωση συγγραφέα

Το παραπάνω κείμενο αποτελεί περιληπτική μορφή μελέτης που δημοσιεύτηκε το 1992 (Materia Medica Greca, τόμος 20, Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 1992, τεύχος 5, σσ. 477-482) με σκοπό να συμβάλλει στην ιστορία της νησίδας Λαζαρέτο της Κέρκυρας, που την ίδια χρονιά είχε κηρυχθεί ιστορικός τόπος (ΦΕΚ Β, 324/14-5-1992). Αναφέρεται αποκλειστικά στην ιστορία της νησίδας ως Λοιμοκαθαρτηρίου, αξιοποιώντας ανέκδοτες αρχειακές πηγές των ΓΑΚ – Αρχεία Νομού Κέρκυρας, σε συνδυασμό με την υπάρχουσα, τότε, βιβλιογραφία (εδώ έχουν παραλειφθεί οι παραπομπές, ο κατάλογος των αρχειακών πηγών και η βιβλιογραφία). Είναι, βέβαια γνωστό ότι η ιστορία της νησίδας δεν εξαντλείται με την ιστορία του Λοιμοκαθαρτηρίου, αλλά συνδέεται άρρηκτα με τις εκτελέσεις πολιτικών κρατούμενων που έγιναν εκεί κατά την περίοδο του Εμφυλίου πολέμου (1946-1949) αλλά και με την λειτουργία στο Λαζαρέτο Στρατοπέδου συγκέντρωσης Ελλήνων αντιστασιακών, κατά τα χρόνια της ιταλικής κατοχής της Κέρκυρας (1941-1943). Το «τρίπτυχο» αυτό αποτυπώνεται και στο Προεδρικό Διάταγμα κήρυξης της νησίδας ως ιστορικού τόπου.