Το παιχνίδι της αλήθειας

Το ερώτημα αν η ανθρώπινη νόηση μπορεί να συναντήσει την       

αντικειμενική αλήθεια δεν είναι θεωρητικό, αλλά πρακτικό.

Κ. Μαρξ, 2^η θέση για τον Φόιερμπαχ

Επιλέγοντας φέτος το έργο Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε του Λουίτζι Πιραντέλο, η θεατρική ομάδα του Εργατικού Κέντρου Κέρκυρας Αγάντα πέτυχε διάνα: φιλοσοφικό περιεχόμενο σε συνδυασμό με  ψυχαγωγική μορφή, αβανταδόρικοι ρόλοι, άφθονα περιθώρια για «κλείσιμο» του ματιού στη σύγχρονη πραγματικότητα, χωρίς  προσφυγή στην εμφανή επικαιροποίηση ή  στον σκληρό νατουραλισμό. Με όρους εμπνευσμένου ερασιτεχνικού θεάτρου, η ομάδα υπηρέτησε τη δραματουργική επιλογή της με επάρκεια, αφοσίωση και κέφι.

Η δράση του έργου πλέκεται γύρω από  αντιτιθέμενες εκτιμήσεις σχετικά με τρεις «ξένους», νεοφερμένους στη (μικρή επαρχιακή)πόλη: ένα ζευγάρι και την πεθερά, μητέρα της συζύγου. Ο σύζυγος ή η πεθερά περιγράφει πράγματι το (ομολογουμένως εξαιρετικά) μπερδεμένο κουβάρι των ενδοοικογενειακών σχέσεων; Οι  κάπως ασυνήθιστοι (εξωφρενικοί για τη μικροαστική νοοτροπία) ισχυρισμοί που προβάλλει το καθένα από τα δύο πρόσωπα επιβεβαιώνουν, όντως, την παράνοια που διακατέχει το άλλο;  Τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου οχυρώνονται πίσω από τις αντιτιθέμενες εκτιμήσεις και  διασταυρώνουν συνεχώς τα ξίφη τους, με λόγια, υπονοούμενα, κινήσεις και ματιές, υφαίνοντας μια συνθήκη πολυπλόκαμη, διαβρωτική, αφόρητα πιεστική,  συνθήκη κουτσομπολιού επιφανειακά, συνεχούς μάχης για υπεροχή κατά βάθος.

Ο μόνος που απέχει από την αναμέτρηση(τηρώντας τη φαινομενολογική, κατά Χούσερλ, στάση εποχής), ενσαρκώνοντας το alter ego του συγγραφέα, αρέσκεται να αναδεικνύει, ειρωνικά και κάπως αφ΄ υψηλού, τη ματαιότητα των προσπαθειών όλων των άλλων να προσεγγίσουν τη «μία, μοναδική και αποκλειστική» αλήθεια.  Στην πορεία του έργου, το αρχικό, σχετικά ανάλαφρο, σατιρικό κλίμα μεταστρέφεται σε μια ατμόσφαιρα σκοτεινότερη, βαρύτερη και σαφώς πιο αμήχανη, που μας παραπέμπει στον προδρομικό ρόλο της πιραντελικής δραματουργίας για τη διαμόρφωση του θεάτρου του παραλόγου.  Στην τελευταία σκηνή, η σύζυγος, ως προσωποποίηση της (κρυμμένης/πεπλοφορεμένης)αλήθειας, επιβεβαιώνει τους ισχυρισμούς της μητέρας και του συζύγου ταυτόχρονα. Ακυρώνει τη διάζευξη ή…ή, που συνήθως υφίσταται μεταξύ αντιτιθέμενων λογικών προτάσεων, επιστέφοντας το τόλμημά της με τη δήλωση  πως αληθές είναι αυτό που αντιλαμβάνεται ο καθένας ως τέτοιο.

Ουσιαστικός πυρήνας του έργου δεν είναι το πολυπλόκαμο κουτσομπολιό ως μορφή κοινωνικού ελέγχου, αν και το φαινόμενο αυτό, μαζί με την κοινωνική υποκρισία, μπαίνει εξονυχιστικά στο μικροσκόπιο του συγγραφέα· δεν είναι μόνο οι πολλαπλές οπτικές γωνίες θέασης του πραγματικού, οι πολλαπλές γνώμες σχετικά με την πραγματικότητα, οι υποκειμενεικές προσεγγίσεις της αλήθειας, που διεκδικούν, η καθεμιά με πείσμα, τη νομιμότητά τους. Κατά τη γνώμη μου, το έργο αποτελεί ένα φιλοσοφικό δοκίμιο περί αλήθειας, υπό μορφή παιγνίου, με ψυχαναλυτικές πινελιές,  που συνοψίζει ευρηματικά τις κατευθύνσεις διαφορετικών φιλοσοφικών ρευμάτων για την  αναζήτηση της αλήθειας:   η εύρεση της αλήθειας ως διαλεύκανση μυστηρίου, ως αποτέλεσμα ανακριτικής διαδικασίας, ως αντικείμενο εκμυστήρευσης, ως ζήτημα συσσώρευσης τεκμηρίων, ως συμφωνία της νοήσεως προς τα πράγματα, ως αποκάλυψη/επιφοίτηση/έλευση του από μηχανής θεού… Για το δέσιμο και το ζωντάνεμα της πλοκής, ο Πιραντέλο, ως μάστορας της θεατρικής γραφής, επιστρατεύει τα μοτίβα της ανατροπής, της αναβολής, του θεάτρου εν θεάτρω(προσπάθεια να σκηνοθετηθεί από τα άλλα πρόσωπα μια αντιπαράσταση μεταξύ του συζύγου και της πεθεράς).

Σε αρκετά σημεία του έργου, αναδύονται, εκτός από το θέμα των πολλών όψεων της αλήθειας και τα άλλα δύο βασικά πιραντελικά θέματα: η σύγχυση ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι − στενά συνδεδεμένη με το ζήτημα της αλήθειας – και η ανάγκη του ανθρώπου για αυταπάτη. Ένα πλήθος «πικρών αληθειών» για την κοινωνία και τον άνθρωπο αναδεικνύονται μέσα από το έργο. Όταν η πραγματικότητα δε μας βολεύει, πλάθουμε τη δική μας πραγματικότητα. Δημιουργούμε ένα μύθο, που τον ζούμε ως πραγματικότητα, αδυνατώντας να τον ξεχωρίσουμε απ΄ αυτήν. Πολλές φορές γυρεύουμε μια εξωτερική αλήθεια, για να γαληνέψουμε. Συχνά οι άνθρωποι κυνηγάνε να τσακώσουν τους άλλους, λες και θα μπορούσαν. Οι πολλαπλές διαθλάσεις του υπάρχοντος, μέσα από το πρίσμα προβολών(εσωτερικών διαθέσεων προς τους άλλους) και ενδοβολών(κοινωνικών επιταγών, στερεοτύπων, εξωτερικών εκτιμήσεων για το άτομο προς τα μέσα, προς  τη συνείδησή του), στοιχειώνουν το  μοναχικό πάσχον υποκείμενο και το ωθούν στη θεοποίηση ή/και στη δαιμονοποίηση του διπλανού, εξίσου μοναχικού και πάσχοντος, υποκειμένου.

Με αληθινή οξύνοια, ο συγγραφέας κονιορτοποιεί τον κοντόθωρο θετικισμό: εκ πρώτης όψεως αδιαμφισβήτητα τεκμήρια, όπως τα δημόσια έγγραφα, μπορεί να είναι πλαστά ή να μην ανταποκρίνονται στους όρους ύπαρξης και ζωής των ανθρώπων.  Η πραγματικότητα δε βρίσκεται στα έγγραφα αλλά στην ψυχή, τόσο σε διαπροσωπικό όσο και σε κοινωνικο-ιστορικό επίπεδο. Για του λόγου το αληθές, αρκεί να προσεγγίσουμε ζητήματα όπως η σχέση μεταξύ της αγάπης και του θεσμού του γάμου ή το περιεχόμενο οποιασδήποτε δικαστικής απόφασης κατευθυνόμενης από την πολιτική σκοπιμότητα, λχ μιας θανατικής καταδίκης με βάση το νόμο 509/1947.  Μεταξύ άλλων, ο Πιραντέλο κρούει με μαεστρία  τον κώδωνα του κινδύνου μπροστά στις  δυαδικές παγίδες(σίγουρα ο ένας από τους δύο είναι τρελός). Μια  απόφανση που φαντάζει ως βολική διέξοδος στο «αδιέξοδο» των μεγάλων διλημμάτων μπορεί να απολήγει σε μορφές βάρβαρου κοινωνικού αποκλεισμού όψεων της ανθρώπινης ύπαρξης και εμπειρίας, λόγου χάρη της τρέλας.

Η ενδεχόμενη, και ίσως επιτρεπτή, ερμηνεία του έργου ως ενός απόλυτου(έστω και ειρωνικού) θριάμβου του αχαλίνωτου υποκειμενισμού, σχετικισμού και αγνωστικισμού κλονίζεται, ευθύς μόλις αναλογιστούμε ότι η πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από εμάς, τις εκτιμήσεις μας και τις διαφορετικές γωνίες θέασής της. Σε τελική ανάλυση, παραπέμποντας και στην περιεκτική λενινιστική διατύπωση, το γνωσιοθεωρητικό κριτήριο της αλήθειας δεν είναι άλλο από το κριτήριο της πράξης. Ή, όπως το θέτει ο Μαρξ στη 2^η θέση για τον Φόιερμπαχ, στην πράξη ο άνθρωπος πρέπει να αποδείξει την αλήθεια, δηλαδή την πραγματικότητα και την ισχύ, το εντεύθεν της νόησής του.        

Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της συγκεκριμένης παράστασης, για το οποίο και της αξίζει μεγάλος έπαινος, είναι ότι κατάφερε να «τρέξει» με επιτυχία το πιραντελικό όχημα, κρατώντας τους θεατές σε εγρήγορση, επίτευγμα διόλου εύκολο, και να τροφοδοτήσει  σκέψεις, συζητήσεις  και προβληματισμούς. Αυτή είναι και η ουσία μιας εργατικής – λαϊκής τέχνης του θεάτρου, το να είναι, δηλαδή, προσιτή όχι με όρους απλοϊκότητας, κειμενικής ή σκηνικής «ευκολίας», εύπεπτης αποδοχής, αλλά με όρους συνδυασμού της ψυχαγωγίας(ως δημιουργικής εξόδου από την καθημερινή ρουτίνα) με την κριτική στάση απέναντι στην πραγματικότητα. Το τελευταίο είναι και το μεγάλο ζητούμενο της συγκυρίας, για πολλούς λόγους και για έναν ακόμα: για να μην ελκύονται, έστω και προσωρινά, ανήσυχα πνεύματα, όπως ο Πιραντέλο, από απατηλές υποσχέσεις, σαν κι αυτές που εκπέμπει το αβγό του φιδιού.