Περί πρoνοίας των δεσμωτηρίων και άλλων θεσπεσίων

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της έγκυρης επιστημονικής ενημέρωσης, επί του προκειμένου στο χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών: Διάλογοι με την Αρχαιότητα είναι η σειρά που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα : εννιά μεστά και ευανάγνωστα τομίδια. Εισαγωγές κατατοπιστικές, μεταφράσεις άρτιες των κειμένων χωρίς να υπάρχει δίπλα το αρχαίο κείμενο και αρκετά επεξηγηματικά σχόλια.
Αναφέρονται όλα τα κείμενα σε μια μεταβατική εποχή, ένα ιστορικό κεφάλαιο στην ιστορία της Ευρώπης, όπου κυριαρχούν οι Εθνικοί και οι Χριστιανοί. Στη πολύπλοκη σχέση των δύο Κόσμων κυριαρχούν η σύγκρουση, η αντίθεση, ο πόλεμος αλλά και ο διάλογος της παλιάς θρησκείας που υποχωρεί και της νέας που επικρατεί (και στις δύο περιπτώσεις όχι πάντοτε ήρεμα). Ο στίχος Εν μέρει εθνικός, εν μέρει χριστιανίζων από τα καβαφικά Επικίνδυνα ρίχνει μια δέσμη φωτός στην πολυσύνθετη και αντιφατική αυτή εποχή. Παραθέτω τώρα τους τίτλους των βιβλίων, οι οποίοι περιγράφουν αρκούντως το περιεχόμενο της σειράς:
-Έγκλειστοι στις ρωμαϊκές φυλακές. Περιμένοντας τον καλό και τον κακό δικαστή
-Μήτε άρρεν μήτε θήλυ. Ιστορίες ευνούχων στην αρχαιότητα.
-Η ζωή μου όλη. Ιστορίες δούλων από την αρχαιότητα.
-Πού εχάθηκε ο σοφός; Οι «θείοι» άνδρες και η θρησκευτική πολεμική στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.
-Οι αρετές της περιαυτολογίας
-Ένα αλλόκοτο θηρίο. Δάνεια και χρέη στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα.
-Πόρνες και πορνεία. Οι μαρτυρίες των πρώτων χριστιανών ασκητών.
-Η Αυλή των θαυμάτων. Ευφάνταστες και παράδοξες ιστορίες από την ελληνική αρχαιότητα.
-Άρτος και θεάματα. Βία και διασκέδαση στις ελληνορωμαϊκές πόλεις.

Επιλέγουμε να παρουσιάσουμε το πρώτο βιβλίο της σειράς, και μάλιστα την πρώτη από τις δύο επιστολές του ειδωλολάτρη ρητοροδιδάσκαλου Λιβάνιου στον Αυτοκράτορα της Νέας Ρώμης Θεοδόσιο Α. Η πρώτη έχει τίτλο Προς τον βασιλέα περί των δεσμωτών και η δεύτερη Προς Ελλέβιχον.
Τον Λιβάνιο (314-393), τον ξέρω παιδιόθεν: μαθαίναμε από το Δημοτικό ότι ήταν δάσκαλος των τριών ιεραρχών, του Βασιλείου του Μεγάλου, του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, την εποχή που σπούδαζαν στην Αθήνα. Έζησε και άκμασε τον 4ο μεταχριστιανικό αιώνα και είχε φιλικές σχέσεις με το γνωστό μας ως «Εθνικοκτόνο» αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α’ , ο οποίος ανέβηκε στο Θρόνο των Καισάρων το 379 μ. Χ. , βασίλευσε μέχρι το θάνατό του το 395 και ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας ολόκληρης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με έδρα την Κωνσταντινούπολη.

Η προγραμματική αρχή στην οποία υφαίνεται η επιχειρηματολογία του
Λιβάνιου είναι η μη έγκαιρη απόδοση δικαιοσύνης που άλλωστε είναι και η βασική αιτία της κακοδαιμονίας των φυλακών: «πώς εξακριβώνεται η διάπραξη εγκλήματος; Με τη διεξαγωγή της δίκης. Η θανάτωση πριν από τη διεξαγωγή της δίκης αποτελεί κατάφωρη αδικία. Συντελείται αδικία ακόμη και στην περίπτωση που κάποιος, παρότι ένοχος, θανατωθεί προτού έρθουν πλήρως στο φως όλες οι αποδείξεις». Η γενικευμένη Προσωρινή Κράτηση (προφυλάκιση), όπως λέγεται σήμερα, μέχρι τη δίκη ήταν η συνήθης πρακτική και μάλιστα η προσωρινή μετατρεπόταν σε πολυετή, μέχρι να δεήσουν οι Αξιωματούχοι (οι δικαστές) να εκδικάσουν τις υποθέσεις. Η κατάσταση αυτή είναι η απαρχή μιας αλυσίδας προβλημάτων, που συχνά τη λύση τους αποτελεί ο αργός και βασανιστικός θάνατος των κρατουμένων. Προσθέτει βέβαια ο ρήτορας ότι δίκες για ασήμαντα θέματα διεξάγονταν συχνά, για σημαντικά όμως σπανιότατα.

Τέσσερα κεφαλαιώδη προβλήματα αναπτύσσει εκτενώς ο Λιβάνιος στον Αυτοκράτορα. Το πρώτο βασικό πρόβλημα είναι η Έλλειψη Χώρου στις φυλακές (κυριολεκτικά στοιβάζονται οι κρατούμενοι), το δεύτερο είναι η Έλλειψη ικανοποιητικής Τροφής, ακολουθεί η Επάρκεια των Βασανιστηρίων και τέλος η Υπερεπάρκεια του Χρηματισμού των Δεσμοφυλάκων. Μας ενημερώνει μάλιστα με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες ότι η εξασφάλιση τροφής των κρατουμένων όσο και η δωροδοκία των δεσμοφυλάκων τους εξωθεί τις γυναίκες, τις θυγατέρες και τις μητέρες τους να στραφούν, εάν μεν είναι ευειδείς στην πορνεία, εάν όμως είναι δυσειδείς στην επαιτεία. Και αυτές οι πικρές πληροφορίες φτάνουν στους κρατούμενους.

Ο Λιβάνιος υπενθυμίζει στον Αυτοκράτορα ότι «παρότι ο θάνατος είναι η πρέπουσα κατάληξη για τους ειδεχθείς εγκληματίες, για τους υπόλοιπους η φυλάκιση δεν θα πρέπει να είναι τόσο μακρόχρονια, ώστε να καταλήγει σε θάνατο», αναφέροντας βέβαια ότι σημαντική συνισταμένη είναι και οι κοινωνικά αδύναμοι και οικονομικά ασθενείς υπήκοοι της Αυτοκρατορίας όσον αφορά την απόδοση της δικαιοσύνης προσθέτοντας : «…σου παραδίδουν (ενν. οι Συγκλητικοί και οι Βουλευτές) κολακευτικούς λόγους τη στιγμή που στρέφονται ενάντια στους μεροκαματιάρηδες».

Παραθέτω τέλος την τελευταία αποστροφή του Λιβάνιου στον Αυτοκράτορα: «Βασιλιά, επίτρεψε να διαφανεί για άλλη μια φορά η φιλανθρωπία σου. Γνωρίζω ότι έχεις εκδώσει νόμο σχετικό με το επιτρεπτό χρονικό διάστημα εγκλεισμού, σε όφελος των κρατουμένων. Γνωρίζω όμως ταυτόχρονα ότι το νόμο αυτόν το παραβλέπουν, λες και δεν υπάρχει. Η απουσία δικαστών διατεθειμένων να εφαρμόσουν το νόμο τον καθιστά γράμμα κενό και δεν επιτρέπει στα θύματα αδικίας να προστατευτούν μέσω του νόμου από όσους τους αδικούν. Όταν εσύ Μεγαλειότατε, εκδίδεις τη σωστή νομοθεσία και οι αξιωματούχοι σκόπιμα την αγνοούν και αντί για τη δική σου θέληση επικρατεί η δική τους, Οφείλεις να είσαι ενήμερος και Οφείλεις να δράσεις..».