ἐπὶ Μῆλον τὴν νῆσον  Ἀθηναῖοι ἐστράτευσαν

ἐπὶ Μῆλον τὴν νῆσον  Ἀθηναῖοι ἐστράτευσαν

Θουκυδίδης  V.84

 

Η Μήλος είναι ένα μικρό νησί στο νοτιοδυτικό άκρο των Κυκλάδων και φημισμένος τουριστικός προορισμός του Αιγαίου. Σήμερα είναι γνωστός και εξαιτίας της πασίγνωστης Αφροδίτης της Μήλου, που βρίσκεται στο Λούβρο, των Πρωτοχριστιανικών Κατακομβών και άλλων θεσπεσίων.

Στην αρχαιότητα αυτό το μικρό νησί ήταν αποικία των Λακεδαιμονίων και συνδεόταν, όπως ήταν φυσικό, με στενούς δεσμούς με την Σπάρτη. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, του πολέμου δηλαδή  των δύο υπερδυνάμεων της εποχής, της Αθήνας και της Σπάρτης, και μάλιστα σε περίοδο μιας άστατης Ειρήνης,   το 416 π. Χ. το νησί δοκιμάστηκε σκληρά. Μία όψη του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού (η χρήση του όρου ιμπεριαλισμός δεν οφείλεται σε κάθε λογής κομμουνιστάς ιστορικούς αλλά σε μια εξέχουσα Γαλλίδα ακαδημαϊκό και ερευνήτρια της αρχαίας Ελλάδας, την κυρία Ζακλίν ντε Ρομιγύ) αποτελεί και το επεισόδιο του πολέμου, που περιγράφει ο Θουκυδίδης. Αυτό ακριβώς έμελλε να  μετατρέψει το νησί σε σύμβολο αντίστασης στον κυνισμό και την υπεροψία της θαλασσοκράτειρας Αθήνας.

Η Μήλος στη διάρκεια του πολέμου αυτού επέλεξε την ουδετερότητα. Όμως αι βουλαί της αθηναϊκής ηγεμονίας ήταν διαφορετικές. Η Αθήνα αξίωσε να είναι υπήκοός της, όπως οι άλλοι νησιώτες. Έτσι λοιπόν οι Αθηναίοι έκαναν εκστρατεία εναντίον της Μήλου: 30 πολεμικά αθηναϊκά πλοία και 8 συμμαχικά,  1200 πλήρως εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες, 300 τοξότες και 20 ιπποτοξότες, καθώς και 1500 οπλίτες από συμμαχικές πόλεις-κράτη κυρίως νησιώτες. Μιλάμε για μια τεράστια δύναμη για τα δεδομένα της εποχής και  σε σχέση φυσικά με τη δύναμη του μικρού νησιού. Επικεφαλής της επιχείρησης είναι  οι Αθηναίοι στρατηγοί  Κλεομήδης και  Τεισίας, οι οποίοι, πριν επιχειρήσουν την καταστροφή των καλλιεργειών στην ύπαιθρο και την πολιορκία της πόλης, έστειλαν αντιπροσωπεία στους άρχοντες του τόπου, για να κάνουν διαπραγματεύσεις.

Το περιεχόμενο των διαπραγματεύσεων αυτών μας το σώζει ο ιστορικός Θουκυδίδης και είναι γνωστό ως διάλογος Αθηναίων και Μηλίων. Οι Αθηναίοι στην αρχή των διαπραγματεύσεων καθορίζουν με ειλικρίνεια και άκρατη κυνικότητα  το πλαίσιο της συζήτησης: «ξέρετε πολύ καλά  εσείς και εμείς επίσης ξέρουμε ότι το δίκαιο στις ανθρώπινες συζητήσεις έχει αξία, όταν εκείνοι που το επικαλούνται έχουν ίσες δυνάμεις. Αντίθετα οι ισχυροί κάνουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους και οι αδύναμοι αποδέχονται και υποχωρούν». Από αυτόν τον συγκλονιστικό διάλογο παραθέτουμε  ένα απόσπασμα που θα μπορούσε να έχει τίτλο: οι θεοί, η ισχύς και οι σύμμαχοι.

[5.104.1] ΜΗΛΙΟΙ. « Ξέρετε καλά ότι κι εμείς θεωρούμε πως είναι εξαιρετικά δύσκολο ν᾽ αγωνιστούμε εναντίον σας που έχετε τόση δύναμη και σας ευνοεί η τύχη, εάν δεν έχουμε ανάλογες δυνάμεις. Αλλά πιστεύουμε ότι, όσο για την τύχη δε θα μας την στερήσουν οι θεοί, γιατί είμαστε δίκαιοι και αντιμετωπίζουμε αδίκους. Όσο για την ανεπάρκεια της δύναμής μας, θα μας βοηθήσουν οι σύμμαχοί μας οι Λακεδαιμόνιοι που είναι αναγκασμένοι να το κάνουν, αν όχι για άλλο λόγο, αλλά επειδή είμαστε φυλετικά συγγενείς τους και από αίσθημα τιμής. Το θάρρος μας, λοιπόν, δεν είναι τόσο παράλογο όσο φαίνεται.

[5.105.1] ΑΘΗΝΑΙΟΙ. Αλλά κι εμείς νομίζουμε ότι δεν θα μας λείψει η εύνοια των θεών, γιατί ούτε οι αξιώσεις μας ούτε οι πράξεις μας απομακρύνονται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των ανθρώπων ή από τις αρχές που εφαρμόζουν στις μεταξύ τους σχέσεις. [5.105.2] Από ό,τι μπορεί κανείς να εικάσει για τους θεούς και από ό,τι είναι βέβαιο για τους ανθρώπους, πιστεύουμε ότι και οι θεοί και οι άνθρωποι ακολουθούν πάντα έναν απόλυτο νόμο της φύσης, να επιβάλλουν πάντα την εξουσία τους, αν έχουν τη δύναμη να το επιτύχουν. Τον νόμο αυτόν ούτε τον θεσπίσαμε, ούτε τον εφαρμόσαμε εμείς πρώτοι. Τον βρήκαμε να ισχύει και τον ακολουθούμε, όπως θα τον ακολουθούν αιώνια όσοι μας διαδεχθούν και ξέρουμε καλά ότι κι εσείς και οποιοιδήποτε άλλοι θα κάνατε τα ίδια, αν είχατε την δύναμή μας. [5.105.3] Όσο, λοιπόν, για την εύνοια των θεών, δεν έχουμε κανένα λόγο να φοβόμαστε ότι θα υστερήσουμε. Όσο τώρα για την προσδοκία σας ότι οι Λακεδαιμόνιοι από αίσθημα τιμής θα έρθουν να σας βοηθήσουν, σας μακαρίζουμε για την απλοϊκότητά σας, αλλά δεν ζηλεύουμε την ανοησία σας. [5.105.4] Οι Λακεδαιμόνιοι δείχνουν πραγματικά μεγάλες αρετές στις μεταξύ τους σχέσεις και στους θεσμούς τους, αλλά θα είχε πολλά να πει κανείς για την συμπεριφορά τους προς τους ξένους. Για να τους χαρακτηρίσουμε με μια λέξη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, από όλους τους άλλους ανθρώπους που ξέρουμε, αυτοί είναι που δείχνουν φανερά ότι θεωρούν έντιμο το ευχάριστο και δίκαιο το συμφέρον. Και οι αντιλήψεις τους αυτές δεν ταιριάζουν καθόλου με τις δικές σας τωρινές, παράλογες ελπίδες».

Οι Αθηναίοι έχτισαν κυκλικό τείχος γύρω από την πόλη, άφησαν φρουρά να την πολιορκεί και έφυγαν. Το χειμώνα του 415 οι πολιορκημένοι Μήλιοι, που έμειναν τελικά αβοήθητοι, κυρίευσαν ένα τμήμα του τείχους, το οποίο είχε ανεπαρκή φύλαξη. Λίγο αργότερα όμως ήρθαν ενισχύσεις από την Αθήνα με επικεφαλής τον στρατηγό Φιλοκράτη και άρχισε μια εξοντωτική πολιορκία, η οποία κατέληξε σε συνθηκολόγηση: για τις άνευ όρων συνθηκολογήσεις ισχύει η γνωστή ρωμαϊκή φράση: οὐαί τοῖς ἡττημένοις.  Ο ιστορικός μάλιστα πρόσθεσε την  πληροφορία ότι  στη συνθηκολόγηση συνέβαλε και προδοσία εκ των ένδον. Ο τραγικός επίλογος: οι Αθηναίοι εκτέλεσαν όσους ενήλικες Μήλιους συνέλαβαν. Τα παιδιά και οι γυναίκες πουλήθηκαν δούλοι. Λίγο αργότερα εγκατέστησαν στο νησί 500 Αθηναίους αποίκους.

 «Εδώ κρυφά κρυφά, τις νύχτες, στριμωγμένες κι έρημες

με τη μαύρη μαντίλα ριγμένη στα μάτια, να ρωτιόμαστε ακόμη, να ρωτιόμαστε αμίλητες

ύπαρξε τάχα η Μήλο, υπάρξαμε κι εμείς οι Μηλιώτισσες

ύπαρξε τάχα το νησί μας, κι ελόου μας μεγαλώσαμε εκεί, και δουλέψαμε,

και παντρευτήκαμε, και κάναμε παιδιά, και πλιά δεν τάχουμε; Πώς έγινε;

πώς γίνεται, μαθές, να συλλογιούμαστε ακόμα, να θυμούμαστε; Θε πει το λοιπό

πως ύπαρξε η Μήλο κι υπάρξαμε  κι ελόου μας, κι είμαστε ακόμα- …»

αυτά λένε οι τρεις γριές από τη Μήλο, εξόριστες και δούλες σε ξένη χώρα και  έτσι περίπου τελειώνει  το αλληγορικό αρχαιόθεμο Χορικό του Γ. Ρίτσου, που έχει τίτλο Ο Αφανισμός της Μήλος γραμμένο στα τέλη του 1969 και  αφιερωμένο στον Κώστα Βάρναλη.

Μετά την επιχείρηση των Αθηναίων στη Μήλο και πριν τη μεγάλη εκστρατεία στη Σικελία και την καταστροφή που ακολούθησε, την άνοιξη του 415 στους δραματικούς αγώνες   ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης  δίδαξε τις Τρωάδες . Στις  Τρωάδες πραγματεύεται όχι μόνο των πόνο των νικημένων αλλά και των νικητών:  «ο δαίμονας του πολέμου  εύκολα χτυπά με φοβερό μαστίγιο και το νικητή».