Γνωριμία με μορφές του πολιτισμού μας: Νικόλαος Παύλου Σοφιανός

Γνωριμία με μορφές του πολιτισμού μας
Νικόλαος Παύλου Σοφιανός
(1500- 1550;)
Ο Νικόλαος Σοφιανός είναι άγνωστος στο ευρύ κοινό. Ακόμα και στον τόπο καταγωγής του, την Κέρκυρα. Μνημονεύεται μόνο στις ιστορίες της ελληνικής γλώσσας και της λογοτεχνίας ως ο πρώτος που έγραψε Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. Γεννήθηκε γύρω στο 1500 στην Κέρκυρα. Ήταν γιος του Παύλου Σοφιανού και γόνος της μεγάλης οικογένειας των Σοφιανών. Δεν ξέρουμε με σιγουριά πότε πήγε στην Ιταλία, όπως και δεν είναι γνωστά πολλά στοιχεία για την προσωπική του ζωή. Πιθανόν περίπου 15-16 ετών να ήρθε στη Ρώμη. Εκεί φοίτησε στο Ελληνικό Γυμνάσιον, το οποίο ίδρυσε ο Πάπας Λέων Ι’. Είναι γνωστό ότι εντάχθηκε στο κύκλο του Καρδινάλιου Nicolo Ridolfi, που ήταν ανιψιός του Πάπα : στο περιβάλλον αυτό σύχναζαν άνθρωποι των γραμμάτων και των επιστημών. Ο Σοφιανός εκτελεί εκεί χρέη Βιβλιοθηκαρίου. Με εντολή του Καρδινάλιου τόσο ο ίδιος όσο και ο Ματθαίος Δεβαρής ταξινόμησαν τα χειρόγραφα της πλούσιας βιβλιοθήκης του, τα οποία βρίσκονται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού.

Για να καταλάβουμε καλύτερα την παρουσία του Ν. Σοφιανού στη Ρώμη και στη Βενετία, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι βρίσκεται στην Ιταλία την εποχή του Ουμανισμού. Η λέξη αυτή είναι βέβαια όρος του 19ου αι. και υποστηρίζεται ότι έχει την αρχή του στη λέξη umanista, που δημιουργήθηκε στη γλώσσα των φοιτητών των ιταλικών πανεπιστημίων (αναλογικά με τις λέξεις legista, jurista), για να δηλώσει τον επαγγελματία δάσκαλο των Aνθρωπιστικών Γραμμάτων. Έτσι για τους Έλληνες που έφταναν στην Ιταλική χερσόνησο (o Βυζαντινός διπλωμάτης Μανουήλ Χρυσολωράς ήταν ο πρώτος που δίδαξε ελληνική λογοτεχνία και γλώσσα στην Ιταλία 1397) ίσχυε πως « όσοι ήθελαν να εκμεταλλευτούν την ελληνομάθειά τους για την εύρεση εργασίας θεωρούσαν ως κέντρο δράσης τους κυρίως τη Ρώμη και τη Βενετία, πόλεις που αποτελούσαν σημαντικά κέντρα μελέτης και διάδοσης των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση”

Από τη Ρώμη λοιπόν ο Σοφιανός έφυγε για τη Βενετία, γύρω στο 1533, όπου εργάστηκε ως αντιγραφέας χειρογράφων. Όμως, όταν ο Πάπας Μάρκελος ΙΙ θέλησε να δημιουργήσει Ελληνικό Τυπογραφείο στη Ρώμη, για την εκτύπωση ελληνικών κειμένων, ο Σοφιανός βρίσκεται ξανά εκεί. Γύρω στο 1542 ξέρουμε ότι συνεργάστηκε με Ρωμαίο τυπογράφο και εκδόθηκε ο πρώτος τόμος από το έργο του Ευσταθίου Παρεκβολαί στην Ομήρου Ιλιάδα (τα 4 πρώτα βιβλία).

Το 1542 ο Σοφιανός επέστρεψε στην Βενετία. Εκεί συνδέθηκε με τον Ισπανό πρεσβευτή του Καρόλου Ε, σπουδαίο ελληνιστή και ουμανιστή Mendoza. Για λογαριασμό του ταξίδεψε στη Θεσσαλία και στο Άγιο Όρος για να αποκτήσει ελληνικά χειρόγραφα. Στη Βενετία είχε ιδρύσει δικό του τυπογραφείο το οποίο λειτουργεί το 1544. Μετά το 1545 οι πληροφορίες για το τυπογραφείο και για τον ίδιο σταδιακά μειώνονται και εντέλει εξαφανίζονται.

Από τα έργα εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει ο Χάρτης της Ελλάδος που τυπώθηκε στη Ρώμη περίπου το 1540 και έκτοτε επανεκδόθηκε πολλές φορές στη διάρκεια των επόμενων 100 χρόνων. Πηγές του Χάρτη υπήρξαν οι Έλληνες συγγραφείς και γεωγράφοι, από τον Ηρόδοτο ως τον Πτολεμαίο. Η Ελλάδα του Σοφιανού περιλαμβάνει τη Βαλκανική Χερσόνησο, τη Δυτική Μικρά Ασία και το Ανατολικό τμήμα της Καλαβρίας και θεωρείται δείγμα «πρώιμης ιστορικής γεωγραφίας της Ελλάδας» που δημιουργήθηκε στο περιβάλλον των Ουμανιστών της Ρώμης του 16ου αι. και της Αναγέννησης γενικότερα.

Δύο όμως έργα του Σοφιανού είναι μεγάλης σπουδαιότητας, γιατί σ’ αυτά εκφράζεται το όραμά του για τη διαπαιδαγώγηση του υπόδουλου γένους. Πρόκειται αφενός για τις μεταφράσεις των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και αφετέρου την έκδοση μιας γραμματικής της λαϊκής γλώσσας.

Το 1545 εξέδωσε τον Παιδαγωγό, που είναι η μετάφραση του έργου του φευδοΠλουτάρχου Περὶ Παίδων Ἀγωγῆς στη νεοελληνική γλώσσα. Γράφει στην εισαγωγή του έργου: «..ώρμησα και εγώ με γνώμην και παρακίνησιν των ειρημένων ελλογίμων και ευγενών ανδρών, από όσον δύναμαι, θεού οδηγούντος, να μεταγλωττίσω και να πεζεύσω από τα βιβλία από το να είναι χρήσιμα και ωφέλιμα εις το να ανακαινισθή και να αναπτερυγιάσει από την τόσην απαιδευσίαν το ελεεινόν γένος» θέλει να γνωρίσουν οι Έλληνες το έργο των προγόνων τους, «ἂν ἤθελαν διαβάσῃ καί νά γρυκήσουν τά βιβλία ὅπου ἀφῆκαν ἐκεῖνοι οἱ παλαιοί καί ἐνάρετοι ἄνδρες, εὔκολα ἤθελεν διορθωθῆ ἡ ἀπαιδευσία ὅπου πλεονάζει εἰς τούς πολλούς»

Όσον αφορά τη γραμματική της ελληνικής κοινής πρέπει να έχουμε κατά νουν ότι ο Σοφιανός επηρεάστηκε από την καλλιέργεια των εθνικών γλωσσών στην Ευρώπη και την ανάπτυξη των εθνικών πολιτισμών. Επίσης σκεφτόταν ότι όσοι ευρωπαίοι ασχολούνται με την αρχαία γλώσσα μπορούν να μάθουν και τη σύγχρονη και, εάν επιθυμούν να ταξιδέψουν στην Ελλάδα, να μπορούν να συνεννοηθούν με τους ντόπιους. Τέλος στον επίλογο της γραμματικής, που είναι γραμμένος στα ελληνικά, τονίζει και την βοήθεια που θα προσφέρει στην έλλειψη μόρφωσης και παιδείας των υπόδουλων Ελλήνων.

Περίπου το 1550 εκδόθηκε η Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης . Η Γραμματική αποτελούνταν από τρία μέρη: το Μορφολογικό, το Ορθογραφικό και το Συντακτικό. Σχεδίαζε μάλιστα και ένα Λεξικό. Από τα τρία μέρη βρέθηκε μόνο το πρώτο μέρος το Μορφολογικό, το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1870 από τον κορυφαίο Γάλλο Ελληνιστή και Φιλέλληνα E. Legrand (1841-1903). Η Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης εκδόθηκε 107 χρόνια αργότερα από τις Εκδόσεις Κέδρος το 1977 στην Αθήνα με Επιμέλεια-Εισαγωγή του Θανάση Χ. Παπαδόπουλου.

Παραθέτουμε ενδεικτικά δύο δείγματα από τη γραμματική: το σχηματισμό του μέλλοντα και την κλίση ενός ουσιαστικού. Θέλω γράψει – θέλω γράφει : το θέλω με τον τύπο του απαρεμφάτου αορίστου στο μέλλοντα Α και του ενεστώτα στον μέλλοντα Β. (από την έκφραση θέλω ἵνα προέρχεται το θα με το οποίο σχηματίζεται ο μέλλοντας σήμερα: –θελ να – θε να = θα). Τώρα το αρσενικό ο προφήτης κλίνεται ως εξής: Ο προφήτης, του προφήτη, τον προφήτην, προφήτη- οι προφήταις, των προφητών, τους προφήταις, ω προφήταις. Βλέπουμε ότι με εξαίρεση το _ν στην αιτιατική το ουσιαστικό κλίνεται όπως σήμερα. Στον πληθυντικό οι κατάληξη –αις είναι η ονομαστική πληθυντικού –αι με το ς.

Ο Νικόλαος Σοφιανός έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του ανάμεσα από την Καθολική Εκκλησία και τη Μεταρρύθμιση κρατώντας, όπως λέγεται, ίσες αποστάσεις. Ο Σοφιανός «εκπαιδεύεται και ανθίζει τα χρόνια του θριάμβου των Ελληνικών, ενώ πέφτει στην Αφάνεια από την αρχή της Συνόδου του Τριδέντου (1545-1548), όταν η Ελληνική γλώσσα καταδικάζεται ως επικίνδυνο όπλο στα χέρια της Μεταρρύθμισης. Αντίθετα ο χάρτης γνωρίζει μεγάλη διάδοση ιδιαίτερα στις χώρες που προσχωρούν στη Μεταρρύθμιση».