Η Κέρκυρα στους στίχους του Γιάννη Ρίτσου

Δεν επισκέφθηκε ποτέ τη «ναυτική πολιτεία που σκόνταφταν στα μπαλκόνια της και στις κληματαριές της τα κατάρτια», όπως την περιέγραψε σε στίχους της για το ομηρικό παρελθόν της. Παρά το γεγονός αυτό, ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος που έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα πριν από τριάντα χρόνια συνδέθηκε στενά με την Κέρκυρα και με ανθρώπους της, βιωματικά και νοερά, μέσα από αθάνατους στίχους του και την αγωνιστική ζωή του.

Μόνο μία φορά ο ποιητής της «Ρωμιοσύνης» έχει αναφερθεί ονομαστικά στη σύγχρονη Κέρκυρα.

Το έκανε το 1945 γράφοντας στίχους για έναν άνθρωπο ο οποίος έζησε στα μπουντρούμια των φυλακών της Κέρκυρας από το 1936 ως το 1940 κι έγραψε σ’ αυτές μελέτη για τον ποιητή Κωστή Παλαμά, στη συνέχεια μεταφέρθηκε από την Κέρκυρα στην Αθήνα, από ‘κει κατέληξε στο Νταχάου κι επέζησε. «Μοιραστήκαμε το κελί σου της Κέρκυρας», αναφέρει σ’ έναν από τους στίχους του ποιήματός του «Στον σύντροφό μας» για τον τότε Γενικό Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας Νίκο Ζαχαριάδη.

Δεν ήλθε ποτέ στην Κέρκυρα, εξ όσων γνωρίζει η αγωνίστρια και συγγραφέας κόρη του Έρη Ρίτσου. Ωστόσο γνώρισε πολλούς Κερκυραίους, αγωνιστές. Πρώτα-πρώτα μάλλον σε νοσοκομείο φυματικών της Αθήνας στη διάρκεια της Κατοχής και σε τόπους εξορίας και φυλάκισης στη συνέχεια.

Σώζονται από απογόνους τους τουλάχιστον δύο σχετικές μαρτυρίες Κερκυραίων για τα ατελείωτα πέτρινα χρόνια του Γιάννη Ρίτσου, το ποιητικό μεγαλείο του οποίου ο Παλαμάς εξέφρασε προπολεμικά με τα λόγια «Παραμερίζουμε ποιητή για να περάσεις». Οι κομμουνιστές Αλέκος Μωραΐτης από το χωριό Στρογγυλή και Αντώνης Χειρδάρης από το χωριό Περίθεια τον είχαν γνωρίσει. Στο κολαστήριο της Μακρονήσου τον θαύμασαν. Αλύγιστο.

Δεν έχει υπόψη της η Έρση Ρίτσου, όσο μπόρεσε να τον γνωρίσει ελεύθερο, κάποιον Κερκυραίο με τον οποίο ο πολυβραβευμένος ποιητής να συνδέθηκε με στενή φιλία και συνεργασία. Εκτός βέβαια από τον ξενητεμένο κάποτε στην Αθήνα μουσικοσυνθέτη μας Σπύρο Σαμοΐλη. Σ’ αυτόν ο Γιάννης Ρίτσος εμπιστεύτηκε το γραμμένο στην εξορία «μέσ’ από τ’ αντίσκηνο του Άη Στράτη» μεγαλειώδες ποίημά του «Οι γειτονιές του κόσμου». Ακούγοντας τις στροφές «Αυτός ο άνεμος» σου ‘ρχεται να χορέψεις! Το έργο, με τις ερμηνείες του Νότη Περγιάλη και της Μάρως Λύτρα και με τον ίδιο τον ποιητή να διαβάζει στίχους του, κυκλοφόρησε το 1977.

Τέτοιες ημέρες τρία χρόνια νωρίτερα, το 1973, λίγες ημέρες προτού ξεσπάσει η εξέγερση του Πολυτεχνείου μέσα στην Χούντα, σε μια μπουάτ στην Πλάκα με τον ποιητή στο ακροατήριο ο Σπύρος Σαμοΐλης είχε παρουσιάσει μελοποιημένα ποιήματά του.

Δίνουμε τον λόγο στον Κερκυραίο μουσικοσυνθέτη για εκείνη τη βραδιά του Νοεμβρίου του 1973: «Κάθε φορά που το φέρνω στο νου μου χάνω τα λόγια. Είχαμε μπροστά μας τον ίδιο τον Γιάννη Ρίτσο να απαγγέλει τη “Ρωμιοσύνη”. Μέσα στο ημίφως της μπουάτ, τον ακούγαμε να μιλάει με μια φωνή τόσο χαμηλή, πιο πολύ ήταν ψίθυρος παρά απαγγελία. Μας κοιτούσε στα μάτια και με πολύ αργό, ήρεμο ρυθμό έλεγε “Σώπα… όπου να ‘ναι θα σημάνουν οι καμπάνες”. To μαγαζί γεμάτο νεολαία, αλλά αν έκλεινες τα μάτια σου, θα νόμιζες ότι ήσουν μόνος, δεν ακουγόντουσαν ούτε οι αναπνοές τους».

Ήταν μια ιστορική βραδιά:

«Όταν βγήκε στη σκηνή ο Τίτσος και άρχισε να απαγγέλει τη “Ρωμιοσύνη”, το μόνο που άκουγες από κάτω ήταν οπι λυγμοί και το κλάμα του κόσμου. Εκείνο το βράδυ, όπως και άλλες φορές, η Ασφάλεια μπήκε στο μαγαζί και άρχισε τα σπασίματα… Ο κόσμος, όμως, είχε προλάβει να ακούσει τον ίδιο τον Ρίτσο να του διαβάζει (…) Τον λάτρευαν τον Ρίτσο, ο ίδιος την ένιωθε τόσο δυνατά την αγάπη του κόσμου που, χρόνια μετά, έλεγε ότι χρειαζόταν δεκαπέντε μέρες να συνέλθει από τη συγκίνηση».

Επτά χρόνια νωρίτερα, το 1966, είχε ακούσει να ερμηνεύει σε πρόβα το «Ψιλόβροχο», νέο τότε τραγούδι με δικούς του στίχους σε σύνθεση του Σπήλιου Μεντή, έναν
Κερκυραίο που ο πατέρας του Δημήτρης Πανδής πριν από δύο περίπου δεκαετίες ήταν συγκρατούμενος τόσο του ιδίου όσο και του Μίκη Θεοδωράκη. Επρόκειτο για τον ερμηνευτή Πέτρο Πανδή, που αργότερα θα τραγουδούσε αμέτρητους στίχους του σε μελωδίες του Μίκη.

Το 1940. Τότε ο «ποιητής-Οδυσσέας» έβαλε στους στίχους του για πρώτη φορά την Κέρκυρα βγαλμένη από το ομηρικό έπος της «Οδύσσειας» κι εστιασμένη στη Ναυσικά. Το έκανε με το ποίημά του «Το εμβατήριο του Ωκεανού», με στίχους όπως ετούτοι:

Καθώς Εκείνος έβγαινε απ’ τη θάλασσα γυμνός
χρυσός απ’ τ’ αυγινό νερό
με ορθή την ήβη σχεδιασμένη στην κορνίζα του ήλιου
φεύγαν η Ναυσικά κι οι ωραίες παρθένες έντρομες
πίσω απ’ τα δέντρα
και τα γυμνά τους πέλματα μετέωρα
λαός περιστεριών από άσπρο φως
φτερούγιζαν στην πράσινη αντανάκλαση της χλόης.

…Έξω στο λιακωτό σιμά στη θάλασσα
το βραδινό τραπέζι μας λιτό.
Μούσκευε στο κρασί ψωμί σταρένιο η Άνοιξη
και το φεγγάρι μυστικά ζωγράφιζε
στα ελληνικά χωμάτινα λαγήνια
σκηνές από την Τροία.

Ήλιε, Ήλιε
που βάφεις μ’ αίμα τη θάλασσα
γυμνός προσφέρομαι στη φλόγα σου
να φωτίσω τα μάτια των ανθρώπων.

Αδέλφια μου
ακούστε τη φωνή σας, τη φωνή μου
ακούστε το τραγούδι του ήλιου και της θάλασσας.

Για να επανέλθει το 1964 με τη «Ναυσικά» και τους εξής στίχους του και για τον Δημόδοκο «Στο σπίτι της Ναυσικάς»:

Όταν, με το βραδάκι, γύρισε απ’ την ακροποταμιά στη ναυτική πολιτεία
που στα μπαλκόνια της και στις κληματαριές της σκόνταφταν τα κατάρτια,
τα ίδια τ’ αδέρφια της βγήκαν απ’ το παλάτι και ξέζεψαν τα μουλάρια,
έπαιρναν απ’ τ’ αμάξι και κουβάλαγαν στο σπίτι τα πλυμένα ρούχα
ξηρά κι ευωδιασμένα από ήλιο, δάφνη και σαπούνι· την ώρα
που οι δούλες άναβαν τους λύχνους κι έστρωναν το δείπνο.
Η κόρη έλαμπε απόψε με μιαν άλλη ομορφιά, κι έτρεμε πολυάσχολη
μη κι απ’ το βάρος των πλυμένων ρούχων νιώσουνε τ’ αδέρφια της
πως έλειπε μια φορεσιά. Κανένας, βέβαια, δεν κατάλαβε. Ο ξένος
είχε απομείνει έξω απ’ τον ποτισμένο κήπο μόνος. Όταν εμφανίστηκε,
μόνον η Αρήτη γνώρισε την αλλαξιά του γιου της Λαοδάμοντα
στο σώμα του ξένου, όταν αυτός της πρόσπεσε στα γόνατα,
κι ευθύς τον ένιωσε σα γιο της. Σήκω -του είπε- και τον κάθισε
στην καλύτερη θέση
κάτω απ’ το στύλο που κρεμόταν η κιθάρα του Δημόδοκου.

Δεν είχε τελειώσει με τη «χώρα των Φαιάκων». Επανήλθε σ’ αυτή το 1965 από τη Σάμο με στίχους στα «Πρίσματα»:

Πολύ εύκολα τα ‘χαν τα δάκρυα, κείνο τον καιρό, μπροστά στους άλλους,
όχι τίποτε αμούστακα παιδιά, μα άντρες δοκιμασμένοι. Όπως τότε
ο μέγας ναυαγός, ακούγοντας τον αοιδό, στη χώρα των Φαιάκων,
σήκωσε με το χέρι του την πορφυρή χλαμύδα,
σκέπασε την ωραία μορφή του κι άρχισε να κλαίει. Όμως, προσέχτε
αυτή την όλο ευπρέπεια αντρική χειρονομία: Με το κεφάλι
έτσι σεμνά γερτό κάτω απ’ το τρίγωνο του αγκώνα, πίσω
από το κόκκινο φαντό, — να ‘κρυβε τάχα τη συγκίνησή του
ή να την υπογράμμιζε έτσι, ή να οσμιζόταν τάχα τη χλαμύδα
που, λίγο πριν, με τα ίδια της τα χέρια, την είχε πλύνει η κόρη
αυτή που τώρα στέκονταν όρθια στον παραστάτη,
δίπλα στο τρίφλογο λυχνάρι, με τα μάγουλα αχνά ροδισμένα,
με τα μάτια ρεμβώδη. Κι η χλαμύδα, στα σίγουρα, θα ευώδιαζε
αλμύρα, μύρτα και λιακάδα, διάστικτη με σκιές από τριφύλλι.

Το 1966 με την «Κλιμάκωση» επανήλθε στους «μακρύκουπους Φαίακες»:

Τ’ άπρεπα λόγια του Ευρυάλου, αδίκως εξοργίσανε τον Οδυσσέα·
άπρεπα τα ‘θελε και τα ‘πε. Έμπορας, λέει,
που νοιάζεται για τις πραμάτειες μόνο και για τ’ άνομα κέρδη,
κι όχι για ευγενικά αγωνίσματα. Έτσι τα ‘πε, και πέτυχε
κι αυτός και ο άλλος, όταν σήκωσε το μέγα δίσκο
και τον σφεντόνισε πιο πάνω απ’ όλα τα σημάδια, μ’ ένα βούισμα τέτοιο
που σκύψαν οι μακρύκουποι Φαίακες, (Χωρίς να υπολογίσουμε
που, αόρατη, η Θεά χάραξε το σημάδι κάμποσο πιο πέρα). Ωστόσο πόσες άλλες
απρέπειες, δίχως τις ευγενικές προθέσεις του Ευρυάλου,
σκέτες απρέπειες, δίχως να ξυπνήσουνε τη δύναμή μας. Κι είναι να λυπάσαι
γι’ αυτή την κοιμισμένη ορμή κι όχι για τις απρέπειες διόλου.
Και το χειρότερο, που μονάχα γι’ αυτές λυπάσαι.

Τότε περίπου θα γράψει και μιαν άλλη εκδοχή με «τα δώρα των Φαιάκων» στο ποίημα «Επιστροφή Ι»:

Τον βγάλαν απ’ το πλοίο κοιμάμενον, μαζί με τις κουβέρτες του,
τον άφησαν μαλακά στη στεριά, λίγο πιο πάνω απ’ το λιμάνι του Φόρκυνα,
μπροστά στο σπήλαιο, κάτω απ’ την ελιά˙ αποθέσαν πλάι του
τα δώρα των Φαιάκων – τρίποδες, χαλκώματα, λεβέτια –
κι έφυγαν πάλι. Σαν ξύπνησε εκείνος
μήτε φαντάζονταν που το φιλόξενο καράβι, που τον έφερε,
είχε πετρώσει κιόλας στο έμπα της Σχερίας,
στο λιμάνι κατάντικρυ˙ μήτε και γνώρισε καθόλου
τα πατρικά του χώματα. Θεϊκή καταχνιά τον περιέβαλλε
μετά απ’ την εικοσάχρονη δοκιμασία. Ωστόσο
μέτρησε τα χαλκώματα ένα ένα, μη του κλέψαν τίποτες.
Κι η πονηριά, μήτε και τούτη τη στιγμή, δεν του ‘λειψε,
όταν ρωτούσε τ’ όμορφο βασιλόπουλο, να μάθει
τον τόπο τούτο που πατούσε, τα συνήθεια του. Κι η Θεά
όχι μονάχα το ανεχόταν, το απαιτούσε κιόλας, το καμάρωνε.
Έπρεπε τρόπος να βρεθεί μη χαθεί τίποτα
από τις μνήμες του μεγάλου ταξιδιού,
από τα δώρα που έλαβε και θ’ άφηνε.

Το 1968, στη Λέρο πια, θα στιχουργήσει την περιπέτεια του Αθηναίου ευεργέτη της Κέρκυρας Θεμιστοκλή, με ομώνυμο ποίημα:

Αυτός που λάμπρυνε όσο λίγοι τη χώρα του, αυτός που βαθύτατα γνώριζε
πως κάθε απελευθέρωση σημαίνει μια καινούργια υποδούλωση, χειρότερη,
πολύ χειρότερη απ’ την πρώτη, αυτός ο μεγαλόπνοος, ο πιο άξιος απ’ όλους μας,
τώρα ύποπτος σε όλους, παρεξηγημένος, ολομόναχος, κυνηγημένος
από Αθηναίους και Λακεδαιμονίους μαζί – και να μη βρίσκει
ούτε στην Κέρκυρα καν προστασία που τον λογιάζαν ευεργέτη τους.

Δύο καθηγητές του Ιονίου Πανεπιστημίου, ο Γιώργος Κεντρωτής και ο Θεοδόσης Πυλαρινός, θα σταθούν αργότερα με μελέτες τους στη ματιά του Ρίτσου στην απώτερη Ελλάδα και στον Όμηρο.

Το 2011 η καλλιτεχνική ομάδα «Ionian Act» παρουσίασε υπέροχα τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος» στην Κέρκυρα, σε άλλα Ιόνια νησιά, στην Αθήνα. Το θεατρικό-μουσικό σχήμα «Κλωνάρι» είχε παρουσιάσει το ίδιο έργο του ποιητή και τον «Αποχαιρετισμό» του στο χωριό Κάτω Παυλιάνα το 2014. Η μορφή του ποιητή ζωντάνεψε στην πόλη μας, σαν να ‘ταν ανάμεσά μας, με την έκθεση έργων ζωγραφικής του Φώτη Μανιού «Γιάννης Ρίτσος» στην Κερκυραϊκή Πινακοθήκη το 2019…

Σαν να ‘χε δίκιο στον «Επιτάφιό» του και σ’ αυτό: «Εσύ δεν χάθηκες, μέσα στις φλέβες μου είσαι (…) Στις φλέβες ολουνών έμπα βαθιά και ζήσε».