“Σταγόνες μνήμης στη θάλασσα των αρχείων”

Τεκμήρια Κρητών προσφύγων από το κερκυραϊκό Αρχείο (1647-1747)  των Σπύρου Καρύδη και Παναγιώτας Τζιβάρα. Μια νέα επετειακή έκδοση της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.

H Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας με μεγάλη χαρά ενέταξε στις εκδόσεις της το νέο βιβλίο των Σπύρου Καρύδη και Παναγιώτας Τζιβάρα, Σταγόνες μνήμης στη θάλασσα των αρχείων. Τεκμήρια Κρητών προσφύγων από το κερκυραϊκό Αρχείο (1647-1747), το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα. Πρόκειται για μια ιστορική έκδοση 552 σελίδων (σχήματος 17×24 εκ.) με επετειακό χαρακτήρα, καθώς το 2019 συμπληρώθηκαν 350 χρόνια από την πτώση του Χάνδακα, το 1669.
Ο Σπύρος Καρύδης και η Παναγιώτα Τζιβάρα, δεν χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις. Πολυγραφότατοι και έγκυροι ερευνητές του Ιόνιου χώρου, φωτίζουν πολλές -άγνωστες έως τώρα- πτυχές της επτανησιακής ιστορίας, έχοντας δημοσιεύσει δεκάδες επιστημονικά άρθρα και μονογραφίες. Ο Σπύρος Χρ. Καρύδης είναι διδάκτορας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και εργάζεται ως θεολόγος καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα στρέφονται κυρίως γύρω από την εκκλησιαστική ιστορία του βενετοκρατούμενου ελληνικού χώρου και την έκδοση ιστορικών πηγών. Η Παναγιώτα Τζιβάρα είναι Επίκουρος Καθηγήτρια της Ιστορίας του βενετοκρατούμενου Ελληνισμού στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Στα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εντάσσεται η μελέτη των πνευματικών επαφών των βενετών υπηκόων του ιόνιου χώρου με τη Βενετία, η διαμόρφωση φιλοβενετικής ιδεολογίας, η διακίνηση των χειρογράφων και των εντύπων, και συνακόλουθα των ιδεών, στη διάρκεια της βενετικής κυριαρχίας.
Σε αυτόν τον ερευνητικό άξονα των κοινών πνευματικών τους ενδιαφερόντων εντάσσεται και η νέα έκδοση, στην οποία καταγράφονται τα αρχειακά ίχνη των Κρητών προσφύγων στην Κέρκυρα στο χρονικό ανάπτυγμα ενός αιώνα, από το 1647 έως το 1747. Στα πολύτιμα έγγραφα που φυλάσσονται στο ανεξάντλητο Ιστορικό Αρχείο της Κέρκυρας, αποτυπώνονται οι κοινωνικές σχέσεις των προσφύγων, τα ποικίλα ζητήματα της καθημερινότητάς τους, η ένταξή τους στις επαγγελματικές συσσωματώσεις, η έντονη δραστηριοποίησή τους στην οικονομία, στο εμπόριο και στον τομέα της παροχής υπηρεσιών, η πολιτιστική, εκπαιδευτική και θρησκευτική δραστηριότητά τους, η επίδρασή τους -εν τέλει- στην πολιτισμική ταυτότητα του νησιού μας. Επιπλέον, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι συγγραφείς, «…μέσα από τα έγγραφα, αποτυπώνονται το συναίσθημα, ο πόνος, οι δυσκολίες προσαρμογής στη νέα πατρίδα, αλλά και οι ελπίδες για επιστροφή».
Ο τόμος χωρίζεται σε δύο μέρη. Στις πρώτες 200 σελίδες (Α΄ Μέρος), μέσα σ’ επτά ενότητες αναλυτικής παρουσίασης και σύνθεσης των γραπτών πηγών, οδηγούμαστε στη γενική εικόνα: σε μια εναργή αναπαράσταση ενός κόσμου ξεχασμένου αλλά και οικείου -όσο κι επίκαιρου- ταυτόχρονα. Εμβαθύνουμε στα ζητήματα γύρω από την άφιξη και την εγκατάσταση των προσφύγων, τις διαδικασίες ταυτοποίησης ή απόδειξης των ληξιαρχικών τους στοιχείων (καταγωγή, ηλικία, θρησκευτική ταυτότητα), την κοινωνική τους διαστρωμάτωση, τη νοοτροπία και τις αισθητικές αντιλήψεις τους, την οργάνωσή τους, την αλληλεγγύη και την πορεία ενσωμάτωσης ή αφομοίωσής τους, την οικοδομική, θρησκευτική, εκπαιδευτική και άλλη δραστηριότητά τους. Σε ξεχωριστές ενότητες επιδιώκεται η εγγύτερη γνωριμία με πέντε χαρακτηριστικά πρόσωπα που ξεχώρισαν για διαφορετικούς λόγους το καθένα, καθώς «…και η σκιαγράφηση όσων οι πρόσφυγες μετέφεραν στη νέα τους πατρίδα: ενθυμήματα, χρηστικά αντικείμενα, κοσμήματα, θρησκευτικές εικόνες και πίνακες κοσμικής ζωγραφικής».
Στις επόμενες 280 σελίδες (Β΄ Μέρος), δημοσιεύονται -με γνώμονα να αντιπροσωπεύεται κάθε προσφυγική ομάδα- εκατοντάδες έγγραφα, χωρισμένα στις ενότητες: Ληξιαρχικά, Πράξεις τελευταίας βουλήσεως (διαθήκες και κωδίκελλοι), Ινβεντάρια (δηλαδή απογραφές) και Ποικίλα. Επίσης, διαβάζουμε μαρτυρικές καταθέσεις για τη συμμετοχή στον αγώνα της Βενετίας κατά των Τούρκων, αιτήσεις ενδιαφερομένων για την εκλογή τους στη θέση εφημερίου-επικαρπωτή κάποιου κερκυραϊκού ναού, εξουσιοδοτήσεις, καθώς και άδειες ανέγερσης ναών και μονών. Οι συγγραφείς, εκτός από το γενικό περίγραμμα -που το δίνουν με επιστημονική αρτιότητα και εξαιρετική σαφήνεια- κατορθώνουν και σκιαγραφούν τα πρόσωπα, τις επιθυμίες αλλά και την αγωνία τους.
Χαρακτηριστική είναι η φράση τους για τον αμιράλη Κωνσταντίνο Σκούφια: «…όταν κανείς διαβάζει τις διαθήκες του, καταλαβαίνει πως έχει όλα τα χαρακτηριστικά και την ψυχοσύνθεση του πρόσφυγα, ο οποίος δεν μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του. Αναπολεί την πατρίδα, ελπίζει για την απελευθέρωσή της, και, όταν απογοητεύεται, προσπαθεί να διασώσει ό,τι του έχει απομείνει, κειμήλια και μνήμες, φροντίζοντας για τη διατήρησή τους στη νέα του πατρίδα».
Πολλές σύγχρονες κερκυραϊκές οικογένειες κατάγονται από εκείνους τους Κρήτες πρόσφυγες που ξεριζώθηκαν βίαια από την πατρογονική γη, αλλά που -τουλάχιστον- με τη διοικητική φροντίδα της κοινής αρχής της Γαληνοτάτης, βρήκαν ένα περιβάλλον οικείο στη νέα τους πατρίδα, το οποίο μάλιστα μπόλιασαν με εξαιρετικά γόνιμο τρόπο. Έτσι, εκτός από την επιβίωση των κρητικών οικογενειών έως τις μέρες μας, πολλά ακόμη στοιχεία αποδεικνύουν τη δημιουργική παρουσία των Κρητών προσφύγων στην Κέρκυρα, στο «μεγάλο χωνευτήρι», όπως εύστοχα χαρακτηρίζεται. Το μαρτυρούν, μεταξύ άλλων, δεκάδες ναοί και μεγαλοπρεπή οικήματα της πόλης μας, εκατοντάδες θαυμάσιες εικόνες που κοσμούν έως τις μέρες μας εκκλησίες και κατοικίες.
Ο τόμος ολοκληρώνεται με ένα πλούσιο Γλωσσάρι, ένα εξαντλητικό γενικό Ευρετήριο και μια περίληψη στην ιταλική γλώσσα. Πρόκειται δηλαδή για μια άρτια έκδοση απ’ όλες τις απόψεις, η οποία, εκτός όσων άλλων απλόχερα προσφέρει, μας υπενθυμίζει το προσφυγικό πρόβλημα, αναδεικνύοντας παραμέτρους, δυσκολίες αλλά και τρόπους αντιμετώπισής του.
Το βιβλίο διατίθεται ήδη στην Αναγνωστική Εταιρία, ενώ για τα τέλη Οκτωβρίου προγραμματίζεται διαδικτυακή παρουσίαση-συζήτηση της συγκεκριμένης έκδοσης, για την οποία θα ακολουθήσει νεότερη ενημέρωση.